Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy były
różnice dotyczące kształtu ustroju projektowanego państwa narodowo –
radykalnego. Elementy akceptacji dla monarchii pojawiały się w
publikacjach polityków związanych z ONR ,,ABC”. Najpełniej uzewnętrzniły
się one w koncepcjach politycznych mało znanej postaci tego ruchu
Juliusza Sasa Wisłockiego. Z kolei akceptacja dla całkowitej przebudowy
państwa według nowych idei i zasad pojawiała się w kierowanym przez
Bolesława Piaseckiego ONR ,,Falanga”. Poniższy tekst będzie próbą
przybliżenia mało znanych koncepcji ustrojowych prezentowanych przez
Wisłockiego, które zostaną skonfrontowane z analogicznymi planami
Piaseckiego. Aby lepiej zrozumieć podstawę ich myśli politycznej za
wskazane uznaję dokonanie krótkiej prezentacji działalności i koncepcji
politycznych reprezentowanych przez Obóz Narodowo Radykalny, z którym
obaj myśliciele byli związani. Podstawą dla analizy myśli obu działaczy
będą opracowane przez nich broszury programowe, które dają pełny obraz
projektowanych zmian.
1. Zarys działalności i ideologii Obozu Narodowo-Radykalnego do 1935 roku
1.1. Konflikt między ,,młodymi” i ,,starymi” w łonie obozu narodowego po 1926 roku
Funkcjonowanie w okresie
międzywojennym grup narodowo-radykalnych było wynikiem kryzysu, którego
doświadczył ruch narodowo-demokratyczny na przełomie lat dwudziestych i
trzydziestych. Aby lepiej zrozumieć przyczyny i istotę owego impasu
należy cofnąć się do 1926 roku. Wydaje się, że owa data jest, posługując
się językiem Karla Jaspersa, ,,czasem osiowym” dla całej formacji
endeckiej. Powodzenie zamachu majowego unaoczniło ruchowi narodowemu
jego słabość i niezdolność w walce o władzę. Ten stan rzeczy wprost
doprowadził do podziału na dwie frakcje, który będzie później rzutował
na powstanie Obozu Narodowo-Radykalnego. Płaszczyzną wewnętrznego sporu
był głównie stosunek do wyboru metod walki o zdobycie władzy i
wynikająca z tego stanowiska ocena demokracji. Grupę, którą w
uproszczeniu można nazwać prodemokratyczną, bądź frakcją ,,starych”, (co
miało swoje uzasadnienie ze względu na staż polityczny oraz wiek
działaczy) charakteryzowała wiara w możliwość oddziaływania na system
autorytarny metodami parlamentarno-demokratycznymi. Swoją wiarę zapewne
czerpali z osobistych doświadczeń w pracach parlamentów zarówno państw
zaborczych jak i już polskiego Senatu i Izby Poselskiej. W większości
byli to członkowie Związku Ludowo – Narodowego. Opozycyjną grupę
tworzyli tzw. ,,młodzi”, należący z kolei w większości do Młodzieży
Wszechpolskiej. Charakteryzował ich krytyczny namysł nad liberalizmem i
demokratyzmem. Podawali w wątpliwość skuteczność metod parlamentarnych w
stosunku do oddziaływania na rządy sanacyjne. Dlatego też przewidywali
możliwość zdobycia władzy i zaistnienia systemu narodowego na drodze
siłowego rozwiązania. Zapowiedzią poparcia udzielonego dla ,,młodych” ze
strony Romana Dmowskiego było usunięcie w czerwcu 1926 roku ze składu
Rady Naczelnej ZLN Stanisława Grabskiego[1], który był wprost symboliczną postacią obozu ,,starych”[2].
1.2. Obóz Wielkiej Polski – działalność i ideologia
Jednak iście przełomowym wydarzeniem było
utworzenie 4 grudnia 1926 roku w Poznaniu Obozu Wielkiej Polski.
Organizacja ta nie miała przybrać, w zamyśle jej twórców, kształtu
partii politycznej, lecz możliwie jak najszerszego frontu otwartego dla
całego spektrum ugrupowań prawicowych. Tak Roman Dmowski określał cel i
charakter działań Obozu: ,,nie wkraczając na sejmowy teren działania,
rozwinąć pracę w kraju, skupiając rozbite dotychczas siły narodowe w
jeden wielki obóz, służący jednemu wielkiemu celowi, łączący dla tego
celu, wspólnego wszystkim Polakom, (…) ludzi różnych poglądami
osobistymi, przekonaniami, wreszcie położeniem społecznym i wynikającym z
niego interesami”[3].
W deklaracji ideowej podkreślano konieczność zbudowania silnego państwa
narodowego zarówno w wymiarze wewnętrznym jak i zewnętrznym. Naród by
móc osiągnąć projektowane cele musiał być zorganizowany hierarchicznie
oraz mieć poczucie odpowiedzialności za państwo oraz szacunek dla
przeszłości, tradycji. Państwo narodowe miało zwalczać wszelkie przejawy
anarchii. Ponadto, co stanowiło o jednoznacznym zerwaniu przez formację
narodowo-demokratyczną związków z dziedzictwem pozytywistycznym,
wyrażano uznanie dla religii katolickiej, która miała: ,,zajmować
stanowisko religii panującej, ściśle związanej z państwem i jego życiem
oraz stanowić podstawę wychowania młodych pokoleń”[4].
Większość z punktów deklaracji OWP stała się później inspiracją dla
ideologii narodowo-radykalnej. W skład Obozu weszły struktury m.in.:
Młodzieży Wszechpolskiej, Narodowej Organizacji Kobiet, Towarzystwa
Gimnastycznego ,,Sokół”. Należy zauważyć, że Obozowi nie udało się
osiągnąć zamierzonego celu, jakim była konsolidacja stronnictw
prawicowych. Dążenia do stworzeniu wielkiego antysanacyjnego bloku nie
powiodły się, co nie oznaczało wszakże fiaska w dziedzinie oddziaływania
ideowo-wychowawczego, jak zauważa B. Grott: ,,W ramach OWP rozwinęły
się bowiem podstawowe zasady nacjonalizmu określanego jako
,,chrześcijański” i ukształtowały się też kadry kilku partii będących
politycznym wyrazem Polaka-katolika”[5].
Ton działalności Obozowi nadawali tzw. ,,młodzi”, przejawiający
największą aktywności. To z ich inicjatywy doszło do stworzenia w
kwietniu 1927 roku Ruchu Młodych OWP, na czele, którego stanął Z. Stahl
(kierownicze stanowiska zajmowali także m.in.: T. Bielecki, W. Jaxa
–Bąkowski, J. Rembieliński, H. Rossman). Dzięki ich zaangażowaniu Obóz
przybrał charakter ogólnonarodowego ruchu społecznego[6].
W kontrze wobec aktywności ,,młodych” przedstawiała się działalność
polityków skupionych w ZLN, czego najlepszą egzemplifikacją była porażka
w wyborach parlamentarnych z 1928 roku (, w których do żadnej z izb
parlamentu partia nie przekroczyła 10% poparcia). Wobec takiej sytuacji
rozwiązano Związek Ludowo – Narodowy, a na jego miejsce powołano
Stronnictwo Narodowe, które miało zajmować się działalnością stricte
polityczną (przejawiającą się głównie w aktywności wyborczej). W czerwcu
1931 roku Wielka Rada OWP zgromadzona w Poznaniu podjęła decyzję o
scaleniu Ruchu Młodych oraz organizacji stowarzyszonych z resztą tej
organizacji. Celem działania zainicjowanego przez R. Dmowskiego było
oddanie pełni władzy w OWP w ręce ,,młodych”[7].
Od początku lat trzydziestych do momentu rozwiązania w 1932 roku Obóz
inicjował szereg akcji skierowanych zarówno przeciw sanacji jak i
mniejszości żydowskiej (bojkoty sklepów żydowskich, propagowanie zasady
numerus nullus na uczelniach wyższych itp.). O sukcesie organizacyjnym
może świadczyć fakt, że w momencie rozwiązania OWP liczył blisko 250
tysięcy członków[8].
Rok 1932 okazał się przełomowy dla Obozu. Powołano wówczas w Warszawie,
mający już nie długo odegrać znaczący udział w rozbiciu jedności ruchu
narodowego, Oddział Akademicki OWP, który miał skupiać członków
organizacji na warszawskich uczelniach. Czołową rolę w tej formacji
ogrywali B. Piasecki, J. Mosdorf, W. Wasiutyński, W. Kwasieborski,
Marian i Adolf Reuttowie[9].
Rosnące znaczenie oraz aktywność polityczna skierowana przeciw władzom
państwowym wywoła ich gwałtowną reakcję. Od września 1932 do marca 1933
roku rząd sanacyjny stopniowo rozwiązywał lokalne struktury.
Doprowadzając w efekcie do całkowitej delegalizacji OWP.
Narodowcy skupieni w Obozie w zakresie
idei zwłaszcza w wymiarze negatywnym odrzucali: racjonalizm, liberalizm
(zarówno ekonomiczny jak i polityczny), materializm (zwłaszcza w postaci
komunizmu, który na równi z nazizmem uważano za największe zagrożenie
dla narodu i państwa polskiego) oraz całość dziedzictwa rewolucji
francuskiej. W warstwie pozytywnej z kolei inspirowano się nauką
społeczną Kościoła[10].
Stąd wynikał akceptacja dla korporacjonizmu chrześcijańskiego.
Przełomowym wydarzeniem dla polskich narodowców było połączenie idei
nacjonalistycznej, (której źródła tkwią w rewolucji 1789 roku[11])
z katolicyzmem. Swoistego rodzaju mottem dla polskiego nacjonalizmu
chrześcijańskiego były słowa Romana Dmowskiego: ,,Katolicyzm nie jest
dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w
jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie
oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i
od Kościoła, jest niszczenie samej istoty narodu”[12].
Idea Boga miała stać na szczycie gradacji wartości, w przeciwieństwie
do XIX wiecznego nacjonalizmu, gdzie miejsce to zajmował naród. Od tej
pory naród przestaje być absolutem, a jego miejsce zajmuje Bóg, z
którego miano wyprowadzać pozostałe wartości. Naród zostaje potraktowany
na sposób personalistyczny – miał być rozszerzeniem rodziny. To właśnie
ta katolicka podbudowa metafizyczna zbliżała polski ruch narodowy do
karlizmu, frankizmu, integralizmu luzytańskiego czy Action Francais[13] a
nie do neopogańskiego nazizmu. Idea o nierozerwalności katolicyzmu z
narodem polskim stała się później także inspirująca dla Obozu
Narodowo-Radykalnego.
1.3. Obóz Narodowo – Radykalny – działalność i podstawy myśli politycznej
Po rozwiązaniu OWP zdecydowana
większość jego członków przeszła do Stronnictwa Narodowego bądź do
Młodzieży Wszechpolskiej. Podobnie jak przed powstaniem Obozu tak i w
wewnątrz SN dawał o sobie znać konflikt pokoleniowy między starszymi i
młodszymi działaczami. Ci ostatni pragnęli zachować w łonie Stronnictwa
autonomię, czemu sprzeciwiali się bardziej zachowawczy działacze, którzy
dążyli do podporządkowania sobie młodszych narodowców. Wyrazem
kompromisu było utworzenie autonomicznej Sekcji Młodych SN. Nie
zahamowało to jednak tendencji odśrodkowych. ,,Młodzi” nadal oskarżali
Stronnictwo o inercję, kunktatorstwo, nie zdolność do dokonania
,,wielkiego, przełomowego czynu”, brak ideowości ponadto ich niechęć
budziły sztywne ramy organizacyjne, którym musieli się podporządkować.
Dodatkowym czynnikiem budzącym ich radykalizm było przekonanie o nie
możności oddziaływania na system polityczny wytworzony po 1926 roku
parlamentarnymi metodami. Kryzys gospodarczy lat trzydziestych jeszcze
tylko potęgował owe przekonanie[14].
Formalną dezintegrację Stronnictwa
Narodowego w 1934 roku poprzedziła działalność ideowa formacji, która
już wkrótce miała utworzyć ONR. B.Grott zauważa, że początek
działalności programowej narodowych – radykałów przypadł na rok 1932,
kiedy to opublikowano broszurę pt.: ,,Wytyczne w sprawach żydowskiej,
mniejszości słowiańskich, niemieckiej, zasad polityki gospodarczej”[15].
Autorami tej pracy były osoby związane w sposób mniej lub bardziej
formalny z warszawską grupą OWP – B. Piasecki, W. Wasiutyński, W.
Staniszkis, W. Kwasieborski, J. Mosdorf, O. Szpakowski[16].
Przedstawiona wizja ułożenia stosunków narodowościowych polegająca na
pozbawieniu Żydów praw politycznych godziła w aksjomaty demokracji
liberalnej, która zakłada egalitaryzm prawny wszystkich obywateli. Także
wyrażenie konieczności kontroli i nadzoru przez państwo nad gospodarką
godziła w zasady liberalizmu ekonomicznego[17].
W 1933 roku grupa skupiona wokół czasopisma ,,Akademik Polski”
utworzyła Narodowo – Radykalny Komitet Wydawniczy Młodych. Osoby
zajmujące kierownicze funkcje w tej organizacji to m.in.: W.
Wasiutyński, W. Staniszkis, którzy zasili w 1935 roku szeregi Ruchu
Narodowo – Radykalnego oraz prawdopodobnie także J. Rembieliński i J.
Mosdorf[18].
Komitet prowadził głównie działalność wydawniczą, w której prezentowano
poglądy warszawskiego środowiska ,,młodych” narodowców (byli oni
członkami Sekcji Młodych SN). Nie zwykle istotną ze względu na dalszy
los Stronnictwa Narodowego okazała się jedna z serii broszur pt. ,,Co
każdy Polak wiedzieć powinien”. W niej to po raz pierwszy ogłoszono
,,publicznie, iż Ruch Młodych jest formacją odrębną”[19] w
stosunku do wyżej wspomnianej partii politycznej. Kolejnym zwiastunem
tendencji separatystycznych ,,młodych” było rozpoczęcie wydawania od
października 1933 roku w Warszawie tygodnika ,,Sztafeta”, który wkrótce
stał się jednym z czołowych organów prasowych narodowych radykałów[20].
Sytuacja wewnątrz SN, ze względu na
aktywność ,,młodych” stawała się coraz bardziej napięta. Za pierwszy
sygnał świadczący o jawnym wypowiedzeniu posłuszeństwa strukturom partii
można uznać naradę w warszawskim mieszkaniu Henryka Rossmana jesienią
1933 roku. Wówczas to podjęto decyzję o konieczności zażądania od Romana
Dmowskiego dokonania reformy Stronnictwa, a także usunięcia z
kierownictwa Sekcji Młodych Tadeusza Bieleckiego oraz komisarza młodych w
stolicy Aleksandra Dębskiego, którym zarzucano nie udolność
organizacyjną. Misja, która udała się do R. Dmowskiego uzyskała jedynie
wymijające zapewnienie z jego strony o zbadaniu zarzutów stawianych
wobec Bieleckiego i Dębskiego. W tym celu powołał specjalną grupę pod
przewodnictwem Mieczysława Trajdosa, która miała wyjaśnić oskarżenia.
Efektem prac komisji było zawieszenie w czynnościach oskarżonych o
marazm w działaczy[21]. Na ich miejsce powołano Jana Mosdorfa[22] (został
przewodniczącym Sekcji Młodych SN) oraz Mieczysława Prószyńskiego
(został kierownikiem stołecznych struktur wspomnianej wyżej
organizacji), którzy prezentowali stanowiska prosecesjonistyczne. Zmiany
personalne nie wpłynęły jednak uspakajająco na nastroje separatystyczne
wśród ,,młodych”. Próbą załagodzenia sytuacji było zwołane na początku
marca 1934 roku w Warszawie spotkanie członków Stronnictwa Narodowego z
,,młodymi” narodowcami, którzy ponownie zaatakowali zwolenników T.
Bieleckiego o nieudolność, przekonywano także o nieuchronności rozłamu
oraz nie skuteczności działań podejmowanych przez Stronnictwo[23].
Efektem owej narady było odwołanie z zajmowanych stanowisk zarówno J.
Mosdorfa, M. Prószyńskiego jak i H. Rosmanna (był przełożonym
podwarszawskich struktur Sekcji). W warszawskiej organizacji doszło do
buntu przeciw decyzjom personalnym Zarządu Głównego SN – członkowie
Sekcji Młodych nie uznali powyższej decyzji. Ponadto władze centralne
partii zakazały druku ,,Sztafety”. 9 kwietnia 1934 roku na zebraniu
Sekcji M. Prószyński oświadczył, że opuszcza Stronnictwo Narodowe
jednocześnie zapowiedział powstanie nowej organizacji narodowej, która
miała różnić się wobec swych antenatów stosowanymi metodami[24].
Rozpadowi obozu narodowego miała
zapobiec zwołana na 15 kwietnia Rada Naczelna SN, jednak młodzi
radykałowie nie czekając dłużej przystąpili do działania w wyniku, czego
14 kwietnia 1934 roku w Warszawie podpisali Deklarację Ideową
powołującą Obozu Narodowo – Radykalny. Na czele nowej organizacji
politycznej stał Komitet Organizacyjny, któremu przewodniczył Jan
Mosdorf, obok niego kierownicze funkcje jako członkowie Komitetu
spełniali: Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz, Mieczysław Prószyński,
Tadeusz Todtleben, Jerzy Czerwiński, Mieczysław Dowbor, Wojciech Zaleski[25].
Roman Wapiński pisząc o powodach dezintegracji Stronnictwa Narodowego w
1934 roku stwierdza, powołując się na wypowiedzi prasowe Jana
Rembielińskiego i Wojciecha Wasiutyńskiego z 1936 r., że przyczyną
rozłamu nie były różnice ideologiczne, lecz odmienne podejście do
kwestii organizacyjnych i możliwości implementacji idei narodowej
artykułowanej przez Obóz Wielkiej Polski. Takie stanowisko nie
wykluczało faktu występowania między obu ugrupowaniami różnic ideowych,
gdyż mimo punktów stycznych nie były to identyczne obozy polityczne[26].
Taka interpretacja wydarzeń z kwietnia 1934 roku nasuwa możliwość
uznania posunięcia działaczy narodowo – radykalnych za próbę obrony
dziedzictwa OWP, które według ich mniemania mogło być zagrożone przez
koniunkturalizm i uwikłanie w demokratyczne procedury. W ten sposób ONR
mógłby zostać uznany za kontynuatora i obrońcę ,,czystości doktryny”
narodowej przed jej zaprzepaszczeniem.
Zasady ideowe ONR ogłoszone 15
kwietnia 1934 roku w ,,Sztafecie” stały się podstawą dla dalszych
rozważań doktrynalnych, które były później rozwijane przez działaczy i
ideologów Obozu. Dlatego też należałoby je w skrócie przedstawić.
Deklaracja została przygotowana przez Jana Mosdorfa, w oparciu o
projekty przedstawione przez B. Piaseckiego, M. Reutta, W.
Wasiutyńskiego i O. Szpakowskiego[27].
Młodzi radykałowie wychodzili z założenia, że wobec zmian społecznych i
powstających nowych europejskich ruchów politycznych jedynie dynamiczna
organizacja jest w stanie sprostać stającymi przed narodem i państwem
polskim wyzwaniom. Do takich działań miały nie być zdolne dotychczasowe
partie, które pogrążając się w jałowych sporach historycznych nie są
zdolne precyzyjnie rozpoznać zarówno zagrożeń jak i wyzwań. Obóz miał
wychodzić poza te historyczne spory wyrażając szacunek i uznanie dla
każdej ze stron walczących o niepodległość Polski. Takie stanowisko
można interpretować jako próbę zbliżenia się do obozu rządzącego Polską
po zamachu majowym. Wprost deklarował się jako spadkobierca zarówno
tradycji wszechpolskiej jak i Obozu Wielkiej Polski. Podobnie jak OWP
tak i ONR identifikował się jako organizacja uznająca katolicyzm za
podstawę do tworzenia wszelkich projekcji społeczno – politycznych.
Naczelnym celem była budowa homogenicznego państwa polskiego (miało ono
wyrażać dążenia narodu polskiego), w którym prawa polityczne miały
posiadać wyłącznie te osoby, które czułyby się przynależne do narodu. W
ten sposób definiowano narodowość nie w kategoriach rasowych, lecz
psychiczno – świadomościowych jednostki. Żydów uznawano jedynie za
chwilowo przynależnych do państwa polskiego (nie przyznawano im praw
obywatelskich), którzy mieli w przyszłości opuścić kraj. Z programu
ONR-u przebijało zafascynowanie militaryzmem. Wojsko miało być
przepojone duchem narodowym zdolnym do realizacji zadań, które stawiał
przed nim naród. Armia oprócz zadań ekspansjonistycznych miała być także
instytucją wychowawczą. Projektowany ustrój miał mieć charakter
hierarchiczny, którego zwieńczeniem miała być organizacja narodu, która
miałaby przejąć funkcje państwa. Pod wyrażanym wpływem kryzysu
gospodarczego z lat trzydziestych były formułowane koncepcje
gospodarcze, które można uznać za etatystyczne. Naczelne zasady
ekonomiczne nowego państwa narodowo – radykalnego miały opierać się na:
solidaryzmie, interwencjonizmie państwowym, częściowej nacjonalizacji
własności prywatnej. Podstawą utrzymania polskich rodzin miały być małe i
średnie warsztaty rzemieślnicze. Działalność ekonomiczna miałaby
podlegać zwierzchnictwu państwa. Nacjonalizacji miały ulec wielkie
zakłady przemysłowe oraz surowce naturalne. Rolnictwo miało opierać się
na małych i średnich gospodarstwach[28].
Struktura organizacyjna Obozu
była skomplikowana. Na jego czele stał Komitet Organizacyjny, któremu
przewodniczył Jan Mosdorf. Z kolei organem władczym Komitetu był Wydział
Wykonawczy, który miał składać się z czterech referatów:
organizacyjnego, propagandowego, finansowego i ogólnego[29].
Poza jawnymi strukturami funkcjonowały także struktury tajne, dzielące
się ze względu na stopień wtajemniczenia, którymi prawdopodobnie
kierował Henryk Rossman[30].
Należy zauważyć, że w ramach struktur ONR funkcjonowała także
autonomiczna grupa związana z Oddziałem Akademickim OWP Bolesława
Piaseckiego. Wobec takiej sytuacji Jan Mosdorf pełnił rolę pośrednika
między Rossmanem a Piaseckim[31].
Powstanie Obozu spotkało się z największym odzewem w: Warszawie,
Poznaniu, (z którego przyłączyło się Stronnictwo Wielkiej Polski Michała
Howorki), Wilnie[32].
Duże znaczenie w strukturach organizacyjnych odgrywali studenci, którzy
w liczbie około 5 tysięcy zasili szeregi partii narodowo – radykalnej[33].
Jak zauważa W. J. Muszyński działalność partii narodowo – radykalnej
skupiała się głównie na pozyskaniu dla swoich haseł robotników, co w
naturalny sposób godziło w interesy PPS. Uznając Obóz za swojego
najgroźniejszego wroga socjaliści podjęli szereg działań zmierzających
do ograniczenia jego wpływów poprzez prowokowanie starć z aktywistami
narodowo-radykalnymi[34].
Po początkowym dość przychylnym stosunku do ONR ze strony sanacji już w
czerwcu 1934 roku rozpoczęto działania represyjne wobec partii. 14
czerwca 1934 r. zamknięto wydawnictwo ,,Sztafety”. Dzień później w
Warszawie w wyniku zamachu terrorystycznego dokonanego przez
ukraińskiego nacjonalistę zginął minister spraw wewnętrznych Bronisław
Pieracki, z którym dzień wcześniej próbował skontaktować się Jan
Mosdorf. Władze sanacyjne oskarżyły ONR o dokonanie tego czynu. Stało
się to podstawą dla dalszych działań represyjny wobec członków Obozu i w
efekcie jego delegalizacji w dniu 10 lipca 1934 roku. W sumie
aresztowano blisko 600 członków ONR, a jego liderzy zostali osadzeni w
obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Ze ścisłej czołówki uwiezienia
uniknął jedynie, ukrywający się przez blisko rok, Mosdorf[35].
ONR jednak nie zaprzestał działalności przechodząc do konspiracji,
działając w tzw. konspiracyjnych piątkach. Prowadzono aktywność
kolporterską, wydawniczą a nade wszystko starano się przeniknąć ,,od
wewnątrz” do struktur legalnie istniejących organizacji, aby je w ten
sposób opanować[36].
Kolejne osłabienie ruchu nastąpiło 25 kwietnia 1935 roku wówczas to
grupa związana z B. Piaseckim dokonała secesji z Obozu Narodowo –
Radykalnego. Powodami rozłamu były różnice, (które zaistniały jeszcze
przed delegalizacją) w stosunku do Stronnictwa Narodowego (zwolennicy
Piaseckiego wyrażali większe zastrzeżenia, co do możliwości współpracy z
tą partią niż grupa Rossmana), ambicje osobiste przywódców obu frakcji,
sprzeciw wobec istnienia tajnej organizacji w ONR, różnice w podejściu
do gospodarki planistycznej, (której w radykalnej formie zwolennikiem
był Piasecki)[37].
Zwolennicy B. Piaseckiego rekrutujący się głównie z Oddziału
Akademickiego OWP oraz redakcji ,,Akademika Polskiego” utworzyli Ruch
Narodowo Radykalny zwany także ONR ,,Falanga”, który także dotknął
proces dekompozycji[38].
Do czołowych działaczy tej grupy należeli m.in.: W. Wasiutyński, W.
Staniszkis, M. Reutt, W. Kwasieborski. Z kolej zwolennicy Rossmana, (do
których należeli m.in.: J. Korolec, T. Gluzinski, T. Todtleban, W.
Dobór) tworzyli nadal ONR, do którego dodawano wyrażenie ,,ABC”
(nazywany tak od głównego pisma tej frakcji). Warto zaznaczyć, że Jan
Mosdorf po okresie delegalizacji Obozu oficjalnie nie wsparł żadnej z
rywalizujących ze sobą grup.
2. Koncepcje ustrojowe Juliusza Sasa – Wisłockiego
Powstałe w wyniku rozpadu Obozu
Narodowo – Radykalnego dwie grupy narodowych – radykałów prezentowały
różne wizje ustrojowe. Można uznać, że działalność ideowo – programowa
ONR ,,ABC”, jako kontynuatora ONR powstałego w kwietniu 1934 roku,
skupiała się głównie na rozbudowie wątków wskazanych w Deklaracji
Ideowej. O ile w przypadku Ruchu Narodowo – Radykalnego bezspornym
liderem i twórcą głównych projektów ustrojowych był Bolesław Piasecki, o
tyle problematycznym jest wskazanie analogicznej osoby w przypadku
konkurencyjnego obozu. Do głównych ideologów tego ugrupowania można z
pewnością zaliczyć Tadeusza Gluzinskiego i Jana Korolca, który w pracy z
1938 roku pt. ,,Ustrój polityczny narodu” jawi się jak zwolennik
monarchii, lecz w formie elekcyjnej. Jednak pierwszą poważną pracą
programową dotyczącą kształtu ustrojowego przyszłego państwa polskiego
była praca wydana w 1934 roku autorstwa dr Juliusza Sasa – Wisłockiego[39] pt.
,,Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe)”. W literaturze
przedmiotu Wisłocki jest identyfikowany z Obozem Narodowo Radykalnym
,,ABC”[40].
Choć jak zauważa sam autor poglądy przez niego przedstawione nie
odzwierciedlają w pełni koncepcji ustrojowych ONR to jednak wyrażają
pewne tendencje panujące wśród ,,kierownictwa grupy warszawskiej
Narodowych Radykałów”[41].
Wydaje się, że broszura ta jest nie zwykle istotna ze względu na
oryginalność zaprezentowanych w niej poglądów oraz pionierski charakter.
Punktem wyjścia dla rozważań
autora dotyczących formy ustroju było przyjęcie założenia,
charakterystycznego dla katolickich myślicieli, o boskim pochodzeniu
władzy państwowej[42] a
nie o jej immanentnym charakterze. Podstawowym dążeniem było stworzenie
państwa narodowego, czyli takiego ,,w którym tylko Polacy mogą być
obywatelami państwa polskiego, przyczym na równi z Polakami traktuje się
wszystkie odrębności szczepowe słowiańskie”[43].
Pozostałe mniejszości narodowe, a więc Niemcy i Żydzi miały zostać
wykluczone z przynależności do narodu polskiego. Państwo określane jako
organizacja polityczna narodu miało wyrażać i realizować potrzeby
narodu. Cele państwa i narodu miały być tożsame. Dlatego też wszystkie
,,funkcje, które dzisiaj spełniają: Prezydent Rzeczypospolitej, Rada
Ministrów, Senat, Izba Poselska i wojewodowie w państwie narodowo –
radykalnym będą spełniane przez kierownictwo organizacji politycznej
Narodu Polskiego”[44].
Organizacja ta miała mieć charakter hierarchiczny i wieloosobowy.
Członkowie przynależni do tej struktury byliby powoływani na okres
dożywotni na zasadzie kooptacji i nominacji. Najwyższym organem władczym
miał być Senat, który składałby się z 300-500 osób (powoływanych na
zasadzie kooptacji na okres dożywotni) zajmujących najwyższe miejsce w
hierarchii organizacji politycznej narodu. W jego skład wchodziliby z
mocy prawa arcybiskupi katolicy oraz głowy kościoła prawosławnego i
protestanckiego. Posiadałby on wyłącznie kompetencje ustawodawcze[45].
W tym miejscu pojawia się problem zwierzchnictwa nad organizacją polityczną[46].
J. Sas – Wisłocki przewiduje, że funkcję przełożonego pełniłaby osoba
wyłoniona przez Senat. Osoba taka musiałaby wyróżniać się charyzmą,
autorytetem oraz dynamizmem. Po wyborze stałby się on automatycznie
przewodniczącym Senatu, z prawem do nominacji Kanclerza (któryby pełnił
funkcje prezesa Rady Ministrów) aczkolwiek miałby zdecydowanie większe
kompetencje niż dotychczasowy Marszałek tej izby. Dlatego też jego
charakter lepiej oddawałby tytuł regenta, który z czasem mógłby
przeistoczyć się w monarchę dziedzicznego. Jedyna obawa związana z
restytucją monarchii, wyrażana przez autora, wiązała się z możliwością
zaistnienia rozbieżności między organizacją polityczną a samym władcą,
ale taką sytuację twórca ,,Wizji Wielkiej Polski” wyklucza. Problemem
była także sprawa wyboru potencjalnej dynastii panującej, która
musiałyby mieć rdzennie polski charakter a sam król personifikowałby
całą historię Polski. Idealnym kandydatem na pełnienie tej roli byłby
zwycięski wódz armii powiększającej terytorium kraju, jednak z racji
braku realności powodzenia takiej możliwości, Wisłocki proponował
powołanie na urząd regenta, a w przyszłości także króla, księcia
Czartoryskiego. Taki wybór był motywowany względami czysto taktyczno –
utylitarnymi, gdyż ,,koncepcja powyższa pozwoliłaby nam pozytywnie
załatwić sprawę ewentualnej unii z dzisiejszą republiką litewską,
oskrzydlić Prusy Wschodnie i uzyskać szeroki dostęp do morza”[47].
Wobec powyższych propozycji można uznać Wisłockiego za monarchistę,
lecz z wyraźnymi akcentami narodowymi. Uwidoczniło się to zwłaszcza w
akceptacji dla rodu dynastycznego, który musiałby być rdzenie polski. W
jawny sposób takie założenie kłóciło się z tradycyjny, stricte
katolickim podejściem do kwestii monarchii, dla którego pochodzenie
etniczne władcy było zagadnieniem o wtórnym znaczeniu wobec jego
wyznania. To spraw wiary była kluczowa, pozwalająca staranie się o tron
także osobom o innych korzeniach etnicznych niż jego podani. W przypadku
nacjonalistów to kwestia narodowości obok wiary władcy była czynnikiem
rozstrzygającym, co uwidoczniło się wyraźnie w konieczności istnienia
zgodności interesów monarchy i narodu.
Stosunkowo nie wiele uwagi autor
poświęca problematyce wychowawczej. Aczkolwiek przypisuje kształceniu
duże znaczenie – miało ono uzupełniać zadania organizacji politycznej
narodu. Naczelnym zadaniem tego procesu miało być sformowanie ,,nowego
człowieka, wyposażonego w silne instynkty społeczne. Niektóre instynkty
społeczne trzeba dopiero wytworzyć, inne tylko odtworzyć, inne wreszcie
podtrzymać i wzmocnić”[48].
Nie uzyskujemy jednak odpowiedzi, jakie to instynkty społeczne miały
być wzmocnione. Można wnioskować, chociażby na podstawie Zasad Ideowych
ONR z kwietnia 1934 r., że miały to być takie cechy jak: aktywizm,
gotowość do poświęcenia, żarliwość ideowa czy też militaryzm. Obok
organizacji wychowawczej narodu, która miała mieć charakter dobrowolny
mogłyby tylko funkcjonować katolickie organizacje młodzieżowe[49].
Projektów wychowawczych Wisłockiego nie można uznać za przejaw
konstruktywizmu społecznego, gdyż nie stwierdza konieczność budowy od
podstaw całego systemu wychowawczego oraz stworzenia całkowicie nowych
instynktów społecznych, lecz wspomina jedynie o wzmocnieniu już
istniejących lub potrzebie powrotu do ideałów, które już nie
funkcjonują. Nie ma natomiast mowy o tym by całość procesu wychowawczego
była oparta jedynie o całkowicie nowe idee, mają one jedynie wspierać
właśnie już istniejące. Państwo, a w zasadzie organizacja polityczna
narodu, nie miała monopolizować procesu wychowawczego pozostawiając
szeroką możliwość oddziaływania rodzine.
Funkcjonowanie samorządu (zarówno
terytorialnego, zawodowego, gospodarczego) zostało uznane za konieczne i
niezbędne w projektowanym nowym państwie. Miał on obok korporacji
zawodowych posiadać prawo inicjatywy ustawodawczej. Aczkolwiek, autor
nie określa ścisłych kompetencji, które miały być mu przynależne.
Zamiast tego zaprezentował konkretnie mające istnieć województwa[50].
W projektowanym narodowo –
radykalnym państwie podstawami dla funkcjonowania sądownictwa maiłyby
być niezależne korporacje sędziowskie (w skład, których wchodziliby
również prokuratorzy), adwokackie i notarialne zorganizowane na zasadzie
hierarchii i kooptacji. Za niezbędny warunek dopuszczenia do aplikacji
sędziowskiej Wisłocki uznawał konieczność wykazania się przez kandydata
uprzednią przynależność do organizacji wychowawczej narodu[51].
W pracy J. Sasa – Wisłockiego
odnajdujemy reminiscencje ducha Konstytucji Trzeciego Maja. Mianowicie
proponuje powołanie Straży Praw, której powstanie przewidywał wyżej
wspomniany akt prawny. Instytucji tej autor przypisuje duże znaczenie.
Byłaby zdolna ,,do przeciwstawienia się nawet woli Senatu i Zwierzchnika
Państwa Polskiego”[52].
Straż łączyłaby funkcje spełniane w państwie demokratycznym zarówno
przez Trybunał Konstytucyjny jak i Stanu. Członkami mogliby być
wyłącznie pretorzy, czyli sędziowie zajmujący najwyższą pozycję w
korporacjach sędziowskich. Pierwszy pretor miałby pozycję równorzędną z
Marszałkiem Senatu. Straż wspólnie z Senatem miała być podstawą ustroju
państwa narodowo – radykalnego. Obie te instytucje miały raz do roku
zwoływać Sejm Stanowy będący reprezentacją korporacji zawodowych o
kompetencjach ustawodawczych oraz raz na pięć lat wyłonione w wyborach
powszechnych Zgromadzenie Narodowe[53].
Autor ,,Wizji Wielkiej Polski”
podkreśla, że idee propagowane przez ruch narodowo – radykalny znajdują
się w opozycji do rządów oligarchicznych, (gdyż ruch odrzuca zasadę
dziedziczenia za wyjątkiem własności prywatnej, która może być swobodnie
przekazywana członkom rodziny oraz przekazywania władzy swojemu
potomkowi przez monarchę) oraz elitarnych, które miały się opierać na
zasadzie krążenia elit, przeciw której stanowczo wystąpiono[54].
3. Kształt ustrojowy państwa narodowo – radykalnego według Bolesława Piaseckiego
Przywódca Ruchu Narodowego –
Radykalnego Bolesław Piasecki opracował także zasady, na których miał
opierać się ustrój państwa narodowo – radykalnego. W sposób najszerszy
lider ONR ,,Falangi” zaprezentował koncepcje ustrojowe w następujących
broszurach programowych: ,,Duch czasów nowych a Ruch Młodych”[55] z 1935 roku oraz w ,,Zasadach programu narodowo – radykalnego”[56] z
1937 r. Grupę skupioną wokół Piaseckiego charakteryzował zarówno
radykalizm programowy jak i, w przeciwieństwie do ONR ,,ABC”, radykalizm
działania[57].
Co znajdowało swój wyraz w prezentowanych projekcjach ustrojowo –
politycznych, w których następowała coraz większa radykalizacja
programowa w porównaniu z propozycjami ustrojowymi prezentowanymi
chociażby przez Juliusza Sasa – Wisłockiego.
Podstawą dla projektowanych wizji
ustrojowych było przekonanie o schyłkowości epoki demokratycznej
wyrosłej z zasad propagowanych przez rewolucję francuską[58].
Cechą znamionującą zamierający okres dziejów Europy jest, zdaniem B.
Piaseckiego, deformacja pojęć panujących w upadającej epoce oraz chaos
ideowy, który ma wyrażać się w próbie dopasowywania nowych idei w stare,
upadające formy[59].
Egzemplifikacją owych twierdzeń na płaszczyźnie ustrojowo – politycznej
ma być powstawanie tzw. ,,dyktatur demokratycznych” (czyli ustrojów
próbujących łączyć ludowładztwo z ideą silnej władzy), z kolei na polu
ekonomicznym fakt powstawania teorii próbujących godzić liberalizm
gospodarczy (będący znakiem ,,starej epoki”) z interwencjonizmem
państwowym (będący symptomem nadchodzącego ,,nowego” okresu)[60].
Podstawą dla krytyki demokracji w ujęciu Piaseckiego było przekonanie o
iluzji rzekomego uczestnictwa narodu i jednostki w kształtowaniu ładu
państwowego. Ponadto demokracja tylko czasowo aktywizowała członków
narodu, podczas gdy w projektowanej epoce aktywizm ma utrzymywać się
stale. Ocena rządzących w państwie demokratycznym odbywa się bez
odniesień do aksjologii i co najważniejsze akt wyborczy i w jego efekcie
powstałe rządy nie działają w interesie narodu[61].
Kryzys starej epoki miał, wedle przywódcy RNR, mieć charakter
holistyczny. Dotyczy on kwestii zarówno ustrojowych jak i ekonomicznych,
kulturalnych, moralnych, religijnych. Tym samym zmiany, jakie mają
zajść też mają przybrać kształt całościowy[62].
Alternatywą dla epoki wyrosłej z
rewolucji 1789 roku ma być nowy okres dziejów, który ma cechować się
rozwojem nacjonalizmów. Jednakże ma być to nowa jakość idei narodowej,
która wszak już występowała w mijającej epoce. Nowatorski charakter
nacjonalizmu proponowanego przez Piaseckiego ma wyrażać się m.in. w
dążeniu do ingerencji w życie prywatne jednostki[63].
Grupy społeczne, które dotychczas plasowały się na obrzeżu życia
narodowego, miały zostać w ciągnięte w obręb jego oddziaływania:
,,tendencją nacjonalizmów nowej epoki jest wciągnięcie do twórczości
cywilizacyjnej wszystkich biernych odłamów narodu”[64].
W projektowanej nowej epoce nie miało być miejsca dla grup społecznych,
które nie poczuwałyby się do obowiązku podejmowania wysiłków na rzecz
narodu. Przedłużeniem tej koncepcji była idea ujednolicenia kultury
narodowej, która miała zerwać z podziałem na kulturę chłopską i
szlachecko – inteligencką. Celem tej unifikacji miało być stworzenie
niezależnej od obcych wpływów kultury, która miałaby zdolność
przyciągania innych nacji[65].
Poczucie przynależności narodowej miało opierać na związkach
rozumowych, a nie, co charakterystyczne dla mijającej epoki na relacjach
uczuciowych[66]. Jest to warunek nie zbędny do tego by jednostki uświadomiły sobie, że ,,warunkiem ich szczęścia jest praca dla dobra narodu”[67].
Przejawem nowoczesnej ideologii narodowej, którą można uznać za przejaw
ciągot totalitarnych, była akceptacja dla planowania społecznego, która
miała odróżniać ją od starego typu nacjonalizmu: ,,o ile nacjonalizm w
starej epoce cechowała niechęć do posiadania programu, o tyle
nacjonaliści nowych czasów te programy tworzą, głoszą i do realizacji
świadomie dążą”[68].
Cele narodu polskiego miały być określone w planie określającym jego
zadania: ,,Chcąc wdrożyć naród polski do planowej pracy, trzeba wysunąć
na pierwszy plan nie codzienny mały cel, ale wielką całość, której
realizacji on służy”[69].
Nacjonalizm miał jednak pozostawać w zgodzie z nauką Kościoła
katolickiego. To Bóg miał być najwyższym i najważniejszym punktem
odniesienia dla człowieka. Podejmowane wysiłki przez jednostkę dla
rozwoju wspólnoty narodowej miały być zgodne z katolicką ortodoksją i
służyć przybliżeniu ,,człowieka do jego celu ostatecznego – Boga”[70].
Nowy okresów dziejów, którego
wprawdzie sam Piasecki nie nazywa, lecz który można nazwać narodowym lub
epoką nacjonalistyczną, miał opierać się na kilku tendencjach, które
miały być artykułowane przez ,,młodych” obozu narodowego. Do tych
rudymentarnych prądów można zaliczyć chęć do ustanowienia niezbywalnych
prawd, wartości bezwzględnych, z których miało wynikać utworzenie
hierarchicznego porządku społecznego, który w naturalny sposób miał
implikować aktywizm polityczny narodu przejawiający się w faktycznym
wywieraniu wpływu na władzę[71].
Owe wymienione nurty
charakterystyczne dla nadchodzącej przełomowej epoki miały stać się
podstawą dla nowego ustroju narodowego, lecz nie miał on powielać
negatywnych cech narodowych, lecz miał je usunąć[72].
Wedle przywódcy ONR ,,Falangi” przyszły ustrój ma opierać się na
narodzie, to jemu ma być podporządkowany przyszły kształt państwa[73]. Zdaniem B. Piaseckiego ustrój państwa wyrastającego z ducha nowej epoki ,,ma być organizacją organizmu narodowego”.[74] Wobec
tego nie może być mowy o rozbieżności interesów państwa z celami
narodu, muszą być one ze sobą tożsame. W przeciwieństwie do starej już
odchodzącej epoki, państwo narodowo – radykalne będzie wyrażało dążenia
narodu. Drugim założeniem, które miało lec u podstaw nowego ustroju,
miało być zerwanie z charakterystycznym dla demokracji egalitaryzmem,
który miał zostać zastąpiony przez proces wartościowania osób pod
względem pracy na rzecz narodu oraz stosunku do dobra bezwzględnego,
jakim jest Bóg[75]. W efekcie owe założenia miały prowadzić wprost do uznania ustroju opartego na hierarchii narodowej[76].
Powyższe wskazania miały być podstawą dla
funkcjonowania Organizacji Politycznej Narodu (OPN), która miała
urzeczywistnić scalenie narodu z państwem[77].
Personalnym wyrazem tego procesu miała być osoba kierownika OPN, który
miał być Naczelnikiem Państwa z prawem do mianowania składu rządu[78].
Instytucja ta miała opierać się na zasadach: powszechności,
dobrowolności i hierarchiczności. Powszechność wyrażała dążenie do
zjednoczenia wszystkich Polaków w Organizacji Politycznej. Dobrowolność
przynależności miała oznaczać wyrażenie zgody jednostki na
podporządkowanie się obowiązkom z tego tytułu wynikającym. Hierarchiczny
charakter z kolei miała wyrażać akceptacje dla podporządkowania się
swoim zwierzchnikom. Ponadto gradacyjny system budowy Organizacji
,,urzeczywistni najpełniej zasadę demokracji społecznej, dążąc do
powierzenia każdemu członkowi Narodu jednostkowej władzy i
odpowiedzialności”[79].
Tylko osoby przynależne do niej miałyby prawo do udziału w życiu
publicznym. Jako, że Organizacja Polityczna będzie wyrażać interesy
całego narodu, dlatego też nie będzie miejsca na partie polityczne,
które skłaniając się do kompromisów przyczyniają się do chaosu ideowego i
moralnego[80].
Zajmowana pozycja w strukturach OPN miała być zależna od trzech
czynników: charakteru, umysłu oraz zdolności do podporządkowania się
interesowi narodu[81].
Organizacja miała zerwać z praktyką zajmowania wysokich stanowisk przez
osoby, których jedynymi cechami było bogactwo lub dawne zasługi, które
nie uzyskiwały potwierdzenia w teraźniejszym działaniu. Funkcjonowanie
tej instytucji miało natomiast opierać się na następującej zasadzie: im
większe zaangażowanie i ofiarność dla organizacji (i jednocześnie
narodu) ze strony członka tym większa jego władza, kompetencje oraz
odpowiedzialność[82].
Formą kontroli władzy i uprawnień członków OPN miał być specjalny
kodeks polityczny dla jego członków, który miał być zbudowany na dwóch
założeniach: ,,o zwiększającą się w miarę posuwania się w hierarchii
narodowej, karalności przestępstw i o wzrastającą równolegle z tym
procesem, ilość konkretnych obowiązków politycznych i moralnych”[83].
Organizacja Polityczna w przeciwieństwie do rządów demokratycznych
miała zagwarantować powszechny i rzeczywisty udział członków narodu w
rządzeniu państwem poprzez fakt powierzenia każdej jednostce ,,choćby
najdrobniejszy wycinek życia, za prowadzenie, którego ponosić będzie
odpowiedzialność”[84].
Instrumentem, dzięki, któremu idee
nowej epoki i państwa, miały zostać ugruntowane w społeczeństwie, miał
być proces wychowawczy[85] realizowany
przez Organizację Wychowawczą Narodu. Nadrzędnym celem tej instytucji
miało być wytworzenie wspólnej podstawy moralnej i ideowej narodu[86].
Miała ona także występować przeciw podziałom społecznym. Przynależność
do tej organizacji miała obowiązywać całą młodzież szkolną. Działalność
Organizacji Wychowawczej nie miała jednak zastępować roli wychowawczej
rodziny, armii czy też Kościoła a jedynie ją uzupełniać i stać się
natyle atrakcyjną by móc przyciągać do niej mniejszości słowiańskie.
Służba w armii polskiej miała być ukoronowaniem procesu wychowawczego[87].
W efekcie działalności wychowawczej powstanie nowy typ Polaka, który ma
być budowany w opozycji do starego wzoru. Główne wady narodowe,
znamionujące dawny kształt osobowościowy Polaków, miały zdaniem
Piaseckiego przybierać kształt oportunizmu, kontestacji, indywidualizmu,
romantyzmu, braku konsekwencji w podejmowanych działaniach[88].
Nowy typ Polaka miał charakteryzować się: karnością (przejawiającą się w
nieugiętej woli bycia wielkimi narodem), inicjatywą (odzwierciedlającą
się w twórczej postawie wobec życia, która miała niszczyć zło i
konsekwentnie wcielać w życie idee sobie wyznaczone), uczciwością
(uzewnętrznianej w postrzeganiu pracy na rzecz narodu jako szczęścia
osobistego), ofiarnością i odwagą w procesie wcielania w życie idei
narodowo – radykalnych[89].
Można uznać, że w koncepcji stworzenia nowego Polaka, Piasecki
najbardziej uwidacznia swoje fascynacje totalizmem i związanym z nim
konstruktywizmem społecznym, który ujawnia się w dążeniu do
podporządkowania swych konstrukcji myślowych rzeczywistości zdradzając
tym samym inspirację platonizmem, zakładający uprzedniość idei wobec
rzeczywistości: ,,Warunki życiowe muszą być naginane do warunków
realizacji idei, idea musi wyznaczać kierunek zjawiskom życiowym. (…)
Tradycyjny typ Polaka w nikłym tylko stopniu jest uzdolniony do
odczuwania szczęścia płynącego z realizacji idei”[90].
Przejawem tendencji, o których
była mowa wyżej był stosunek przywódcy i samego ONR ,,Falangi” do
zagadnień gospodarczych[91].
Przedstawione w ,,Zasadach programu narodowo – radykalnego” postulaty
ekonomiczne można określić jako etatystyczne, zbliżające partię do
ugrupowań lewicowych. Własność prywatną zamierzano de facto
znacjonalizować, pozostawiając ją w określonych sytuacjach pod nadzorem i
użytkowaniem ich dotychczasowych właścicieli: ,,Wszelka rzecz znajduje
się na terytorium państwowego władztwa Narodu, który (…) może tę władzę
pozostawić jednostkom, lub grupom społecznym, dającym rękojmię dobrego
jej sprawowania”[92].
Użytkowanie własności prywatnej miało być ograniczone: interesem
narodowym, planem gospodarczym, (który miał być tworzony przez sekcje
zawodowe OPN) oraz produktywnością (tj. zakazem marnotrawności środków
produkcji). Tylko osobista praca, jak to określano kierownicza lub
wykonawcza, mogła być prawem jednostki do zysku[93] (nie
wątpliwie ten zapis był skierowany przeciw działalności spekulacyjnej).
Przewidywano upaństwowienie wielkich zakładów przemysłowych, banków,
przedsiębiorstw należących do zagranicznego kapitału. Ponadto po
projektowanym usunięciu Żydów z Polski ich majątki także miały ulec
nacjonalizacji. Ich miejsce w miastach mieli zająć chłopi, którzy mieli
stworzyć czysto polską warstwę mieszczańską. Przewidywano system
redystrybucji dochodu narodowego, który miał odbywać się za
pośrednictwem Organizacji Politycznej. W kwestii rolnictwa Piasecki
przewidywał dokonanie reformy rolnej bez możliwości odszkodowania
właścicielom, których ziemia miała ulec parcelacji. Cały handel hurtowy
także miał zostać uspołeczniony, podczas gdy handel detaliczny miał mieć
charakter prywatny[94].
Rysem świadczącym o totalitarnych
tendencjach przywódcy Falangi były idee imperialistyczne. Wielka Polska
miała spełniać misję dziejową wyrażającą się w stworzeniu epoki
nacjonalizmu chrześcijańskiego oraz zorganizowanie pod przywództwem
Polski bloku państw Europy Środkowo – Wschodniej. Związek ten
rozciągający się od Zatoki Fińskiej aż do Morza Czarnego i Adriatyckiego
miał stanowić zaporę przeciw nazizmowi i komunizmowi[95].
Oprócz stricte militarnego zadania Polska miała stanowić także punkt
odniesienia dla aspiracji cywilizacyjnych narodów wschodnich, które
miano pozyskać poprzez prowadzenie wśród nich akcji asymilacyjnej dla
cywilizacji łacińskiej z jednoczesną możliwością korzystania z
pozytywnych elementów cywilizacji bizantyjskiej[96].
4. Uwagi końcowe
Przedstawione wizje ustrojowe
projektowanego państwa narodowo – radykalnego prezentują w niektórych
punktach zbieżne założenia, lecz występujące między nimi niekiedy
subtelne różnice nie pozwalają twierdzić, że obie koncepcje są ze sobą
tożsame. Naczelna idea w obu przypadkach, czyli Organizacja Polityczna
Narodu, przybierała zarówno w propozycji Wisłockiego jak i Piaseckiego
odmienny kształt. Wprawdzie obaj politycy uważali, że Organizacja ma
wyrażać jedność aspiracji narodu z interesami państwa to sposób
powoływania jej przewodniczącego był odmienny. Piasecki wykluczał
możliwość jego wyboru przez ciało kolegialne, jakim był Senat, który z
kolej akceptował Sas – Wisłocki. Prawnik związany z ONR ,,ABC”
dopuszczał możliwość restauracji monarchii, o której Piasecki w głównych
programach ,,Falangi” nie wspomina. Kierownik OPN miał być, według
niego, Naczelnikiem, a więc instytucją charakterystyczną dla ustrojów
republikańskich. Podobne różnice można zaobserwować w przypadku
koncepcji stworzenia ,,nowego Polaka”. Dla Piaseckiego Organizacja
Wychowawcza Narodu miała być instytucją obowiązkową, która miała
wykreować całkowicie nowy typ Polaka, który byłby w stanie sprostać
wyzwaniom nowej epoki. Przy czym należy podkreślić, że jego charakter
byłby kształtowany według całkowicie nowych koncepcji. Natomiast dla
Wisłockiego Organizacja Wychowawcza miała mieć charakter dobrowolny i
nie miała na celu wytworzenie całkowicie nowego człowieka, lecz miała
korzystać z starych, uznanych wzorów. Tendencje totalitarne w programie
Piaseckiego uwidaczniały się nie tylko w kwestiach wychowawczych ale
także w dążeniu do stworzenia monistycznej kultury narodowej,
zaangażowaniu całego narodu (zwłaszcza biernych dotychczas grup
społecznych) w życie polityczne narodu. Takie tendencje w programie
autora ,,Wizji Wielkie Polski” nie były widoczne. Przywódca RNR nie
poruszał kwestii związanych z samorządem, który Wisłocki uznawał za nie
zwykle ważny i pożyteczny dla rozwoju życia państwowego. Można uznać, że
w scentralizowanym narodowo – radykalnym państwie Piaseckiego nie było
miejsca na samorząd, który wszak oznaczałby pewne ustępstwo państwa na
rzecz ,,oddolnych” inicjatyw obywatelskich.
Rozbieżności ustrojowe między B.
Piaseckim a J. Wisłockim były dość charakterystyczne dla
reprezentowanych przez nich dwóch nurtów narodowo – radykalnych: Obozu
Narodowo – Radykalnego i Ruchu Narodowo Radykalnego. Koncepcje
Piaseckiego zdradzały akceptację dla rozwiązań totalitarnych wynikłych
zapewne z przejawianego przez autora ,,Ducha czasów nowych…” inspiracji
platonizmem. Z kolei Wisłocki nie jawi się jako apologeta rozwiązań
totalnych. W jego koncepcjach ustrojowych można odnaleźć akceptację dla
tradycyjnych instytucji państwowych (Senatu, monarchii). Należy także
zauważyć, że w obu przypadkach mamy do czynienia z rozszerzeniem,
dopracowaniem idei, które znalazły swoje miejsce w programie OWP czy też
Zasadach Ideowych ONR z kwietnia 1934 roku. Ich twórcza interpretacja
była powodem zachodzących między nimi różnic.
Arkadiusz Meller
Źródło: Arkadiusz Meller, Monarchia czy republika?,
czyli dylematy ustrojowe polskiego ruchu narodowo – radykalnego na
przykładzie koncepcji Juliusza Sasa – Wisłockiego i Bolesława
Piaseckiego [w:] pod red. Tomasza Sikorskiego, Adama
Wątora, Narodowa Demokracja XIX-XXI. Koncepcje-ludzie-działalność,
Szczecin 2008, s. 297-319
Za: endecja.pl
Za: endecja.pl
[1] Zob. W. Wojdyła, Stanisław Grabski (1871-1949): biografia polityczna, Toruń 2003.
[2] W. J. Muszyński, Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia ,,Białych Plam”, t. XIII, Radom 2004, s. 200.
[3] R. Dmowski, Obóz Wielkiej Polski. Przemówienie na założeniu Obozu Wielkiej Polski w Poznaniu, Warszawa-Lublin 1994, s. 6.
[4] Deklaracja
Ideowa Obozu Wielkiej Polski [w:] wyb. i opr. E. Orlof, A. Pasternak,
Programy partii i stronnictw politycznych w Polsce w latach 1918-1939,
Rzeszów 1993, s. 31.
[5] B.
Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka formacja ideowa
w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, Wydanie III, Krzeszowice
1999, s. 61.
[6] W. J. Muszyński, Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 202.
[7] Tamże, s. 203.
[8] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 62.
[9] W. J. Muszyński, Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 204
[10] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 64-91.
[11] Na
temat oświeceniowo – racjonalno – egalitarnych początków i ewolucji
idei narodowej i nacjonalistycznej zob. A. Wielomski, Tutejszość – naród
– Europa. Esej o historycznej roli idei narodowej, Pro Fide, Rege et
Lege, 2006, 2(52), s. 19-23.
[12] R. Dmowski, Kościół, naród i państwo, Londyn 1964, s. 14.
[13] Na
temat wymienionych ruchów ideowo – politycznych zob. J. Bartyzel,
Umierać, ale powoli! O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w
krajach romańskich 1815-2000, Wydanie II, Kraków 2006, s. 489-660,
760-847; z kolei nt. frankizmu zob. A. Wielomski, Hiszpania Franco.
Źródła i istota doktryny politycznej, Biała Podlaska 2006.
[14] O
przyczynach konfliktu w łonie Stronnictwa Narodowego zob. B. Grott,
Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 99, 101;
J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności
legalnej, Dzieje Najnowsze, 1976, t. 3, s. 54-55; W. J. Muszyński, Obóz
Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia ,,Białych Plam” t. XIII, Radom
2004, s. 183; J. J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice do dziejów
Narodowej Demokracji, Warszawa 1971, s. 133-136.
[15] B.
Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo – radykalnych do 1939
roku, Kraków 1987, s. 33; Jacek Majchrowski stosuje inną nazwę na
określenie tego dokumentu programowego – ,,Wytyczne programowe Oddziału
Akademickiego Obozu Wielkiej Polski” J. M. Majchrowski, Obóz
Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 57.
[16] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 57.
[17] B.
Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo – radykalnych do
1939, Kraków 1987, s. 33; tenże, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo –
katolicka…, dz. cyt., s. 99-100.
[18] Tamże, s. 100.
[19] Tenże, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań…, dz. cyt., s. 34.
[20] W.
J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s.
183; J. J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice…, dz. cyt., s. 140.
[21] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 58-59.
[22] Więcej
nt. koncepcji politycznych J. Mosdorfa zob. Rafał Łętocha, Koncepcje
Jana Mosdorfa jako przykład nacjonalizmu katolickiego [w:] pod red.
B.Grotta, Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości
chrześcijańskich chrześcijańskich i neopogańskich w kształtowaniu idei
nacjonalistycznych, Kraków 2006, s. 33-46.
[23] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985, s. 212-213.
[24] Tamże, s. 217-218.
[25] J.
J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice…, dz. cyt., s. 141; B. Grott,
Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 101;
powyższy skład osobowy nie zgadza się z ustaleniami dokonanymi przez
Jacka M. Majchrowskiego, który dodaje do składu Komitetu Organizacyjnego
także H. Rossmana, A. Heinricha zob. J. M. Majchrowski, Obóz
Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 59. Wedle ustaleń
poczynionych przez Szymona Rudnickiego nie podpisali oni deklaracji,
mimo, że byli wśród inicjatorów powstania Zasad Ideowych. H. Rossman był
wówczas radcą prawnym Banku Amerykańskiego, który zakazywał
podpisywania dokumentów politycznych przez swoich pracowników. Zob. Sz.
Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza…, dz. cyt., s. 222.
[26] R.
Wapiński, Narodowa Demokracja 1893 – 1939. Ze studiów nad dziejami
myśli nacjonalistycznej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdański 1980, s.
301.
[27] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 62.
[28] Zasady Obozu Narodowo – Radykalne [w:] wyb. i opr. E. Orlof, A. Pasternak, Programy partii i stronnictw…, dz. cyt., s. 48-51.
[29] W. J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 184.
[30] L. Kulińska, Narodowcy. Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach 1944-1947,Warszawa – Kraków 1999, s. 110.
[31] J.
M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz.
cyt., s. 60; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo –
katolicka…, dz. cyt., s. 102.
[32] Nt.
struktur wileńskich ONR-u zob. D. Pater, Rewolucja na prawicy.
Działalność Obozu Narodowo – Radykalnego w Wilnie w latach 1934-1938
[w:] pod red. H. Stysa i P. Tomaszewskiego, Historia i Polityka. Myśl
polityczna i dyplomacja w XX wieku t. 7, s. 79-103.
[33] J.
M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz.
cyt., s. 67; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo –
katolicka…, dz. cyt., s. 102.
[34] W. J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 185.
[35] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 68.
[36] Tamże, s. 69.
[37] Sz.
Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza…, dz. cyt., s. 261-262; B.
Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s.
103; J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…,
dz. cyt., s. 69; B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań…, dz. cyt.,
s. 39.
[38] Pod
koniec 1938 roku struktury Ruchu Narodowo-Radykalnego opuścili Wojciech
Wasiutyński, St. Cimoszyński, J. Rutkowski zob. Sz. Rudnicki, Obóz
Narodowo – Radykalny. Geneza…,dz. cyt., s. 329; A. Dudek, G. Pytel,
Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990, s. 97. W
styczniu 1939 roku Wasiutyński założył pismo ,,Wielka Polska”,
podkreślając, że nie jest one związane z Falangą. Na temat samego
czasopisma zob. P. Tomaszewski, Oblicze ideowo-polityczne miesięcznika
,,Wielka Polska” [w:] pod red. H. Stysa i P. Tomaszewskiego, Historia i
Polityka. Myśl polityczna i dyplomacja w XX wieku t. 1, s. 97-110.
[39] Juliusz
Józef Stanisław Sas – Wisłocki (1909-1973) – z wykształcenia był
prawnikiem. Pochodził z rodziny o prawniczych korzeniach (dziadek był
profesorem prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim, ojciec był z kolei
sędzią sądów okręgowych w Rzeszowie i Krakowie). W 1931 roku ukończył
studia prawnicze na UJ. W międzyczasie podejmował także studia
zagraniczne: w Genewie i Bukareszcie. Władał biegle kilkonastoma
językami obcymi (angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, włoski,
hebrajski, rumuński, bułgarski, czeski, węgierski, czeski, ukraiński,
ponadto pisząc doktorat pt. ,,Opieka Kobiet w Prawie Papirusów”
korzystał z oryginalnych tekstów staroegipskich). Obok aktywności
zawodowej (od 1936 roku prowadził kancelarię adwokacką) udzielał się
także społecznie był: członkiem Bratniej Pomocy na UJ, prezesem
Solidacji Mariańskiej oraz Związku Akademickich Stowarzyszeń
Katolickich. W momencie wybuchu II wojny światowej przebywał w Turcji, z
której poprzez Rumunię i Zaleszczyki przedarł się do kraju (w odwrotnym
kierunku niż polski rząd). W czasie okupacji niemieckiej w Krakowie
podejmował konspiracyjną pracę wykładowcy na tajnych kompletach. Po 1945
roku pozostał w kraju, kontynuując pracę naukową na UJ i UW oraz
angażując się w życie polityczne (był członkiem Stronnictwa Pracy, a
później Stronnictwa Demokratycznego. W swoich publikacjach podejmował
przeważnie zagadnienia z zakresu prawa. Sprawom związanym z życiem
akademickim poświęcił kilka prac m.in.: ,,Akademicki statut ramowy i
akademicka ordynacja wyborcza”, ,,Akademicki kodeks honorowy”, ,,Ustawa o
szkołach akademickich”. Wszystkie informacje dotyczące biogramu
Wisłockiego pochodzą z artykułu Katarzyny Wisłockiej – Sieprawskiej,
Adw. dr Juliusz Sas – Wisłocki. Wisłoki 30. rocznicę śmierci, www.palestra.pl/index.php?go=artykul&id=1177(powyższy tekst ukazał się pierwotnie w Palestrze nr 11-12 z 2003 r. )
[40] Zob.
J. Bartyzel, Konserwatyzm bez kompromisu. Studium z dziejów
zachowawczej myśli politycznej w Polsce w XX wieku, Toruń 2002, s. 139;
B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań…, dz. cyt., s. 38.
[41] J. Sas –Wisłocki, Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe), Warszawa 1934, s. 5.
[42] Tamże, s. 9.
[43] Tamże, s. 10.
[44] Tamże.
[45] Tamże, s. 11-12.
[46] Tamże, s. 13-28.
[47] Tamże, s. 28.
[48] Tamże, s. 35.
[49] Tamże.
[50] Miały
funkcjonować następujące województwa: warszawskie, mazowieckie (ze
stolicą w Warszawie), pomorskie (ze stolicą w Toruniu), poznańskie,
łódzkie, śląskie (ze stolicą w Katowicach), przemyskie, łódzkie, ruskie
(stolica woj. w Stanisławowie), podolskie (stolica w Lwowie), kresowe,
wileńskie, podlaskie (ze stolicą w Białymstoku) tamże, s. 41-42.
[51] Tamże, s. 37-39.
[52] Tamże, s. 38.
[53] Tamże, s. 55.
[54] Tamże, s. 33-34.
[55] Jak
zauważają autorzy biografii B. Piaseckiego broszura ,,Duch czasów
nowych a Ruch Młodych” stała się podstawą programową dla RNR ,,Falanga”
oraz najpełniej wyraża ówczesną ideowość Piaseckiego – A. Dudek, G.
Pytel, Bolesław Piasecki. Próba…, dz. cyt., s. 48.
[56] Program
został opracowany przez Komitet Redakcyjny Ruchu Młodych pod
przewodnictwem Bolesława Piaseckiego. Został on ogłoszony w Warszawie 7
lutego 1937 roku
[57] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 103.
[58] B. Piasecki, Duch czasów nowych a Ruch Młodych”, Warszawa 1935, s. 8.
[59] Tamże, s. 10-11.
[60] Tamże, s. 11.
[61] Tamże, s. 23.
[62] Tamże, s. 12.
[63] Tamże, s. 15.
[64] Tamże, s. 16.
[65] Tenże, Zasady programu narodowo – radykalnego, Warszawa 1937, s. 7.
[66] Tamże, s. 17.
[67] Tamże, s. 18.
[68] Tamże, s. 34.
[69] Tamże, s. 35.
[70] Tenże, Zasady programu…,dz. cyt., s. 2.
[71] Tenże, Duch czasów…, dz. cyt., s. 20-22.
[72] Tamże, s. 43.
[73] Tamże, s. 44.
[74] Tamże.
[75] Tamże, s. 47.
[76] Tamże, s. 49.
[77]
,,Organizacja Polityczna Narodu będzie kościcem wszystkich świadomych
sił narodowych, zaprowadzi ona harmonię i ład między działaniami
jednostkowymi i grupowymi Polaków, podporządkowując wszystko wielkości
Polski.” Tenże, Zasady programu…, dz. cyt., s. 3..
[78] Tamże, s. 4.
[79] Tamże.
[80]. Tamże.
[81] Tamże, s. 5.
[82] Tamże, s. 5-6.
[83] Tenże, Duch czasów…, dz. cyt., s. 51.
[84] Tamże, s. 50.
[85] Nt.
znaczenia wychowania i kultury w programie Ruchu Narodowo Radykalnego
zob. B. Grott, Człowiek, wychowanie i kultura w programie Falangi [w:]
Przegląd Humanistyczny, 1994, t. 1., s. 31-40.
[86] Tenże, Duch czasów…, dz. cyt., s. 52.
[87] Tenże, Zasady programu…,dz. cyt., s. 6-7.
[88] Tenże, Walka na dwóch frontach, Warszawa 1938, s. 4-5.
[89] Tamże, s. 6-8.
[90] Tamże, .s. 7.
[91] Więcej
nt. zob. B. Grott, Koncepcje gospodarcze Ruchu Narodowo – Radykalnego
Falanga w świetle prasy, Studia Historyczne, 1995, r. XXXVIII, t. 149,
z. 2, s. 243-252.
[92] B. Piasecki, Zasady programu…, dz. cyt., s. 9.
[93] Tamże.
[94] Nt. koncepcji ekonomicznych zawartych w ,,Zasadach programu…” zob. tamże, s. 9-14.
[95] Tamże, s. 15.
[96] Tenże, Duch czasów nowych…, dz. cyt., s. 62-63.