Anna Budzanowska
Charles Maurras - twórca nacjonalizmu integralnego
rok wydania: 2014
wydawnictwo: Księgarnia Akademicka
Wstęp
Charles Maurras i jego
twórczość, zarówno polityczna, jak i literacka, jest w Polsce mało
znany. Żadne z jego najważniejszych dzieł nie doczekało się przekładu na
język polski. Tłumaczone były jedynie fragmenty jego prac politycznych i
niewielkie utwory literackie. Nikt też w Polsce nie podjął się
przeprowadzenia pogłębionych badań jego myśli obejmujących kompletną
doktrynę państwa i analizy jego spuścizny politycznej. Ukazało się
jedynie kilka prac poświęconych analizie jego poglądów w szerszym
kontekście środowiska Action française, którego twórcy wnieśli również
niemały wkład w tworzenie ideowego wizerunku tego ruchu.
Bez wątpienia Charles
Maurras to jeden z najwybitniejszych francuskich myślicieli politycznych
pierwszej połowy XX wieku. Ten nacjonalista, monarchista,
tradycjonalista, antyrepublikanin i antydemokrata, miłośnik klasycyzmu,
ochrzczony ateista przez ponad pięćdziesiąt lat wywierał istotny wpływ
na życie publiczne nie tylko we Francji, gdyż także inne europejskie
środowiska intelektualne nie pozostawały obojętne wobec jego teorii.
Stworzył przemyślaną i kompletną wizję państwa francuskiego, będącą
istotnym wyznacznikiem jego myśli. W swoich dziełach nie odnosił się
nigdy do społeczeństw środkowoeuropejskich. Jego teoria polityczna i
zainteresowania związane były wyłącznie z kulturą i tradycją romańską,
przede wszystkim państwem francuskim. Marzeniem Maurrasa było
przywrócenie wielkości Francji. Wizja ta pociągnęła wielu, jednak dla
niego samego zakończyła się wykluczeniem ze społeczeństwa. Pozbawiony
praw publicznych, zhańbiony i wykluczony z Akademii Francuskiej ostatnie
lata życia spędził w więzieniu. Powtarzalność wykluczeń w jego życiu
pozwala ukazać jego osobowość nacechowaną radykalizmem i ekstremizmem.
Uwzględnienie jego osobowości wydaje się celowe, gdyż charakter miał
nierzadko decydujący wpływ na jego życiowe postawy, których obraz mógłby
ulec zniekształceniu, gdyby zaprezentowano tu wyłącznie doktrynę. Takie
przedstawienie twórczości Maurrasa uwypukla jego sylwetkę – człowieka o
wielkim umyśle i ambitnych koncepcjach ideowych, lecz także niezwykle
wnikliwego, bezkompromisowego i zaciętego ideologa, przeświadczonego o
swej nieomylności.
Od wczesnej młodości
Maurras zasłynął jakoobdarzony wielkim talentem mistrz pióra. Ta opinia
towarzyszyła mu przez całe życie. Był wysoko ceniony przez krytyków
literatury i niezwykle popularny wśród rzeszy francuskojęzycznych
twórców i publicystów. Ilekroć jednak decydował się na doktrynalne
zaangażowanie w okre-ślonym środowisku, ruchu czy akcjach politycznych,
tylekroć zapadał wyrok skazujący wydany przez tych, w których obronie
stawał lub dla których budował wizje Wielkiej Francji. Takie
spostrzeżenie nasuwa się nieodparcie, gdy nawet pobieżnie prześledzi się
biografię Charles’a Maurrasa.
Był postacią wyjątkowo
kontrowersyjną, kontestującą rzeczywistość republikań-ską, wzywającą do
przewrotu. Nie wahał się postulować rozwiązań siłowych, które miały
doprowadzić do odbudowy Francji w duchu narodowym. Należy zaznaczyć, że
zawsze, gdy decydował się przyłączyć do jakiegoś środowiska politycznego
lub intelektualnego, czynił tak z powodów, które wydawały mu się
naturalne i ważne. Jednak po przyłączeniu się szybko zajmował pozycję
daleką od tej, jakiej od niego oczekiwano. Paradoksalnie, Maurras stawał
zarazem na zewnątrz i wewnątrz spraw, w które się angażował. Z początku
kierował się zasadnością i wagą problemów, jakie podejmował, później
zaś radykalizował swoje stanowisko ze względu na własną pozycję w ramach
ruchu lub doktryny, a czynił to w sposób nieprzejednany. Taką metodę
stosował we wszystkich dziedzinach, w których można odnaleźć jego ślad.
Dlatego wykluczenia, które towarzyszyły Maurrasowi przez cały okres jego
działań i twórczości, stanowiły sankcje za próby narzucenia przez niego
jedynej – ale zawsze odmiennej od oczekiwań arbitrów poszczególnych
środowisk – logiki, celów i metod.
Pragnę mocno podkreślić,
że wykluczenia środowiskowe Maurassa następowały z zadziwiającą
regularnością i z tego powodu są symptomatyczne dla jego działalności
publicznej. Dlatego konieczne wydaje się powiązanie badań nad doktryną
Maurrasa z przełomowymi momentami w jego życiu.
Ta równoległość analizy
nie przeszkodzi w przedstawieniu wizji państwa francuskiego w doktrynie
nacjonalizmu integralnego, z uwzględnieniem kolejnych etapów jej
powstawania. Doktryna nacjonalizmu integralnego to projekt ustrojowy
łączący w sobie wiele nurtów francuskiej tradycji myśli prawicowej.
Cechą wyróżniającą doktrynę Maurrasa jest nacjonalizm obejmujący projekt
rewolucji konserwatywnej, której celem było ustanowienie dyktatury
monarchicznej.
Należy się zastanowić nad
tym, które elementy jego doktryny są realistyczne, a które zostały
zdominowane przez ducha utopii. Można przyjąć, że pierwotny filar jego
teorii – nowoczesny nacjonalizm – był realnym projektem ideowym, którego
emanację, w różnych odmianach, można odnaleźć w systemach politycznych
Europy w pierwszej połowie XX wieku. Również jego ustrojowa koncepcja
decentralizacyjna, która w tamtych czasach wydawała się zbyt śmiała i
nierealistyczna, dzisiaj z powodzeniem jest urzeczywistniana. Prawdą
jest, że na jej realizację trzeba było czekać wiele dziesięcioleci – do
czasu, gdy członkowie Wspólnot Europejskich rozpoczęli prace nad wspólną
polityką regionalną.
Tym natomiast, co wydaje
się projektem utopijnym, jest zasada ustrojowa, jaką Maurras przyjął dla
odrodzonego państwa francuskiego – monarchizm. Można zastanawiać się,
na ile społeczeństwofrancuskie, zawiedzione doświadczeniami I i II
Cesarstwa, było zdolne zaaprobować kolejny eksperyment ustrojowy z
monarchą na czele, tym bardziej że Maurras zakładał rządy
monarchy-dyktatora. Należy też pamiętać, że francuscy rojaliści zostali
osłabieni w wyniku bezpotomnej śmierci ostatniego ze starszej linii
Burbonów – Henryka hrabiego Chambord. Równie kontrowersyjnym zamysłem
Maurrasa, raczej nierealistycznym, było zerwanie więzów przyszłej
Francji z dziedzictwem rewolucji, a więc odrzucenie jej liberalnych i
demokratycznych zdobyczy.
Celem Maurrasa było
zapewnienie Francji odbudowy rządów poprzez odnowę nie tylko narodową i
moralną, lecz również ekonomiczną i militarną. Trzeba się zatem
zastanowić, na ile jednostka była uprzedmiotowiona w jego wizji państwa.
Dlaczego tak dużą wagę przywiązywał do idei szerokiej decentralizacji? W
jaki sposób chciał obronić wolność jednostki przed arbitralnością
władzy monarszej? Jak ważnym aspektem w jego teorii nacjonalizmu
integralnego była religia, rozumiana jako idea posłuszeństwa i
hierarchii, pozbawiona zaś pierwiastka boskiego? W końcu należy
rozważyć, czy teoria nacjonalizmu integralnego mieści się w nurcie
teorii faszystowskich. Jest to zagadnienie kardynalne, ponieważ
myśliciel ten został osądzony jako kolaborant, otrzymał wyrok
dożywotniego więzienia i nie doczekał się amnestii. Te obszary
tematyczne będą osią przewodnią niniejszej analizy.
Już na wstępie konieczne
jest podkreślenie, że status Maurrasa w obszarach literatury, religii i
polityki stanowił zarówno jego siłę, jak i słabość. Jego związek z
decydentami w środowiskach i ruchach, na które oddziaływał, był
różnorodny i zależał od szacunku, jakim ich darzył, a także od sposobu
przystąpienia do sfery ich wpływów. Nie bez znaczenia była też zbieżność
jego poglądów z ideologiami środowisk, z którymi podejmował współpracę
lub polemikę. Zobrazowanie i analiza poziomu zaangażowania Maurrasa w
poszczególne środowiska i teorie pozwolą ocenić następstwa kryzysów,
które pojawiały się w różnych sytuacjach, a których owocem był nowy
impuls dla jego twórczości. Dlatego dociekaniom nad kolejnymi etapami
powstawania jego teorii towarzyszyć będzie także analiza przesłanek,
które sprawiły, że Maurras, genialnie zapowiadający się literat, gdy
przystąpił do środowiska felibrów, nadał mu charakter polityczny, a gdy
zaangażował się w sprawy religijne i polityczne, już jako rzecznik i
duchowy przywódca Action française, tak silnie oddziaływał na różne
środowiska francuskiej prawicy, że został oskarżony o stworzenie
teoretycznych przesłanek, za których sprawą Francja uzyskała
ideologiczne usprawiedliwienie kolaboracji z hitlerowskimi Niemcami.
W książce celowo nie
uwzględniono twórczości i działań innych liderów środowiska Action
française. Chodziło o wyostrzenie obrazu doktryny nacjonalizmu
integralnego Maurrasa, a nie o przedstawienie kompletnej doktryny ruchu
neorojalistycznego, na którego tworzenie wpływ wywarli także inni
ligowcy, nawet jeśli Maurras był jego rzecznikiem i duchowym przywódcą.
Publikacja obejmuje
analizę dzieł Maurrasa zarówno z obszaru idei politycznych i literatury,
jak i codziennie uprawianej przez niego publicystyki, w której odnosił
się do bieżących spraw funkcjonowania państwa. Taki wybór został
podyktowany potrzebą zaprezentowania jak najszerszego spektrum
oddziaływania twórczości Maurrasa na życie polityczne Francji w latach
jego aktywności publicznej, to jest od końca lat osiemdziesiątych XIX
wieku aż do połowy lat czterdziestych XX wieku. W tym celu
przeprowadzono analizę materiałów źródłowych i kwerendy biblioteczne w
ośrodkach europejskich zajmujących się ideą doktryny nacjonalizmu
integralnego w Belgii, we Francji i we Włoszech. Należy także
podkreślić, że dostęp do prac Maurrasa w Polsce nie jest łatwy, lecz
możliwy, gdyż jego dzieła znajdują się w zbiorach Biblioteki
Jagiellońskiej.
Wszelkie przytoczenia
zawartych w rozprawie tekstów Maurrasa, jeżeli nie są opatrzone
nazwiskiem tłumacza, są przywołane w tłumaczeniu autorki.
Jest to wstęp do książki Charles Maurras - twórca nacjonalizmu integralnego