W roku 1922 Mussolini dokonał zamachu
stanu — słynny „marsz na Rzym”, który spowodował, iż król Wiktor Emanuel III
powierzył mu stanowisko premiera. Włochy stały się od tej pory państwem
faszystowskim — zlikwidowany został system parlamentarny, zakazano działalności
partii politycznych, powołano tajną policję OVRA, a najwyższą faktyczną władzę
posiadał Mussolini, przybierając tytuł Duce.
Doktrynalne założenia faszyzmu zawarte zostały w wydanej w 1932 roku broszurze Doktryna faszyzmu. Swój wkład w rozwój
doktryny faszystowskiej wnieśli również wybitny włoski filozof Giovanni
Gentile, prawnik Alfredo Rocco i Sergio Panunzio — twórca koncepcji
korporacjonizmu.
Filozofia polityczna faszyzmu opiera
się na zanegowaniu podstawowych wartości, jakie niosą z sobą liberalizm,
socjalizm i parlamentaryzm. Podstawowym kierunkiem ataku na liberalizm jest
liberalna koncepcja jednostki, postrzeganej jako autonomiczny, niezależny od
innych byt, który w swym działaniu kieruje się przede wszystkim dążeniem do
zaspokojenia swoich egoistycznych potrzeb. Prowadzi to do demoralizacji i
upadku człowieka. Egoizm i chciwość górują nad instynktami społecznymi. Państwo
zaś i społeczeństwo postrzegane być muszą jako wobec jednostki wtórne i celom
jednostek podporządkowane. Dla faszystów natomiast człowiek liczy się o tyle, o
ile jest częścią jakiejś większej całości, państwa czy narodu. Jak pisze
Mussolini:
„Człowiek faszyzmu jest
jednostką, która jest narodem i ojczyzną, prawem moralnym, które skupia
jednostki i pokolenia więzią tradycji i misji, która niweczy instynkt życia
zamkniętego w ciasnym kole rozkoszy, aby stworzyć nakazem obowiązku życie
wyższe, wyzwolone z granic czasu i przestrzeni, poprzez samą śmierć
urzeczywistnia to istnienie na wskroś duchowe, w którym tkwi jego wartość jako
człowieka.”
(Mussolini,
1992: 18)
Wobec tego, zdaniem Rocco, państwo i
naród są od jednostki ważniejsze, interesy indywidualne muszą być definiowane
przez pryzmat potrzeb zbiorowych, a człowiek ma wartość o tyle, o ile służy narodowi
i państwu. Nie jest to jednak proste podporządkowanie jednostki zbiorowości,
właściwe dla doktryn nacjonalistycznych. Przeciwnie — w pracy Źródła o doktryna faszyzmu Giovanni
Gentile twierdzi, iż dla faszyzmu:
„Państwo i indywiduum spajają
się, a określając ściślej tworzą nierozdzielną część niezbędnej syntezy.”
(Gentile,
1933: 45).
Najwyższą wartością nie jest jednak
dobro indywidualne, lecz dobro państwa, które może okiełznać nieustanną walkę
jednostek i zespolić ich wysiłki w jednym kierunku. Jest ono dla faszystów
absolutem, wartością najwyższą, za pomocą której można definiować wszystkie
inne kategorie. Zdaniem Mussoliniego:
„Liberalizm w interesie
poszczególnej jednostki przeczył państwu; faszyzm jest afirmacją państwa,
uznając w nim prawdziwą rzeczywistość jednostki.”
(Mussolini, 1992: 21–22)
To państwo, zdaniem faszystów, a nie
odwrotnie, tworzy naród. W państwie takim nie ma miejsca na liberalną koncepcję wolności.
Jak czytamy w Doktrynie:
„Pojęcie wolności nie jest czymś
absolutnym, bo w życiu nie ma niczego absolutnego. Wolność nie jest prawem,
jest ona obowiązkiem. Nie jest rozszerzeniem, lecz zdobywaniem; nie jest
zrównaniem, lecz przywilejem. Pojęcie wolności zmienia się z biegiem czasu.
Istnieje wolność w czasie pokoju, która nie jest już wolnością w czasie wojny.
Istnieje wolność bogactwa, na którą nie można pozwolić w epoce niedostatku.”
(Mussolini,
1992: 63)
Wolność nie może istnieć poza
państwem, które jest tworem wszechogarniającym, wnikającym we wszystkie
dziedziny życia społecznego i indywidualnego. Państwo faszystowskie, zdaniem
Mussoliniego ma zatem charakter totalny, a jego władza jest absolutna.
„Dla faszyzmu państwo nie jest
nocnym stróżem, który zajmuje się tylko osobistym bezpieczeństwem obywateli;
nie jest nawet organizacją o celach czysto materialnych, jak zabezpieczenie
pewnego dobrobytu i względnie spokojnego współżycia społecznego.”
(Mussolini,
1992: 45)
Wyrazicielem interesu państwa jest Duce, którego wola staje się wolą
jednostek i całego narodu. Znika tym samym sprzeczność pomiędzy jednostką a
państwem, co czyni z faszyzmu, zdaniem jego teoretyków, formację najbardziej demokratyczną.
Faszystowska demokracja „jest równoznaczna z niewyrzucaniem ludu poza nawias
państwa”, a faszyzm może być zdefiniowany jako „demokracja zorganizowana,
scentralizowana, poddana sile autorytetu” (Mussolini, 1992: 39–40).
Faszyzm jest równocześnie wrogiem
demokracji utożsamianej z władzą większości, opowiada się za „prawdziwą” formą
demokracji — rządami wybitnej elity lub
jednostki, które świadome są interesu państwa. Rządy większości prowadzą
bowiem do nieskuteczności i degeneracji całego systemu politycznego, gdzie
miernoty mogą realizować swe partykularne interesy, a kryterium prawdy jest
arytmetyczna większość w ciele przedstawicielskim. Parlament staje się areną walk grup interesów,
które są zdecydowane osiągnąć swoje postulaty niezależnie od interesów
zbiorowości.
Ciągłe dyskusje i polemiki są,
zdaniem faszystów, jedynie stratą czasu oraz pieniędzy i nie prowadzą do konstruktywnych rozwiązań. Jednym z najważniejszych elementów
takiej demokracji jest również powszechne prawo wyborcze, które nie da się
pogodzić z faszystowskim przekonaniem o naturalnej nierówności między ludźmi. Mussolini
pisze:
„W zamian faszystowska myśl
polityczna oferuje apoteozę państwa oraz ideę uosabiającego świadomość i wolę
ludu wodza, który upodabnia się do wizerunku stojącego ponad prawem,
starożytnego dyktatora czy niezłomnego, rzymskiego cezara.”
(Mussolini,
1992: 71)
Zdaniem Rocco faszyzm oddaje władzę w
ręce ludzi, którzy potrafią wznieść się ponad swoje partykularne interesy i
zdolni są do realizacji pragnień społeczeństwa. Charyzmatyczny przywódca —
Mussolini jest właśnie tym, przez którego objawia się interes państwa. Jego
wola jest prawem, co więcej, ma ona charakter okazjonalny i nic, nawet on sam
nie może siebie ograniczyć. Jak pisał Gentile:
„Prawdziwe postanowienia Wodza
Faszyzmu są zawsze te, które są jednocześnie formułowane i wykonywane.”
(Gentile,
1933: 39)
Krytyce demokracji towarzyszy atak na
idee socjalistyczne. Według Mussoliniego faszyzm jest doktryną, która
zanegowała marksistowską walkę klas, głosząc w zamian ideę solidarności klas
społecznych w ramach państwa korporacyjnego. Korporacje skupiać miały zarówno
pracowników oraz pracodawców i umożliwiać ponadklasową współpracę dla dobra
wszystkich.
Mussolini odrzucał również
marksistowską koncepcję własności, pisząc, iż „ustrój faszystowski szanuje i
każe szanować własność prywatną i odrzuca eksperymenty socjalistyczne, które
gdzie indziej prowadzą do katastrofy” (Mussolini, Wartości: 50). Państwo faszystowskie sprzeciwia się tym samym
wszelkim dążeniom kolektywistycznym, choć samo rości sobie prawo do ingerencji
w procesy gospodarcze.
Jednostronnej marksistowskiej, ekonomicznej
analizie zjawisk społecznych faszyzm przeciwstawia kult bohaterstwa, walki i
pogardy dla dóbr materialnych. Człowiek dążący jedynie do wygody i
bezpieczeństwa zamienia się, według Mussoliniego, w zwierzę „myślące tylko o
tym, by się wypaść i utuczyć” (Mussolini, 1992: 37).
Prawdziwe życie to ciągła walka,
stawianie czoła niebezpieczeństwu i narażanie życia. Jak pisze Gentile:
„Faszyzm jest idealistą; bo
odwołuje się do wiary; wychwala wartości idealne (rodzina, ojczyzna,
społeczeństwo, duch ludzki), jako wyższe od każdego waloru przypadkowego. I
głosi idee poświęcenia i walki, do których indywiduum powinno być zawsze
gotowe, a nawet na śmierć pójść dla tej realności, przewyższającej go.”
(Gentile,
1933: 62)
Ten szczególny stosunek do śmierci
jest jednym z elementów doktryny faszystowskiej. Chodzi przy tym nie tylko o
śmierć wroga (którego faszysta szanuje i nie odmawia mu bynajmniej ludzkich
cech), lecz przede wszystkim o poświęcenie własnego życia w walce. Samo życie
ludzkie, wbrew tradycji humanistycznej, nie ma bowiem dla faszysty wartości
najwyższej. Kult walki i poświęcenia prowadzi również faszyzm do odrzucenia
pacyfizmu, jako doktryny obcej jego duchowi.
Faszyzm jest również w swych
założeniach antyintelektualny, choć nie oznacza to niechęci do kultury, lecz
wrogość wobec postaw przedkładających refleksję nad czynne, kreatywne
działanie. Jest to sprzeciw wobec dziedzictwa oświecenia, „kultury, która nie
wychowuje i nie kształtuje człowieka, a nawet na odwrót paczy go, czyni z niego
pedanta i robi z niego don Ferranta,
lub estetę intelektualistę, który jest egoistą lub człowiekiem moralnie
obojętnym, a przez to i politycznie obojętnym, i czującym się wyższym ponad
walkę, również, gdy w tej walce jest jego Ojczyzna, również, gdy są w niebezpieczeństwie interesy, które powinny triumfować” (Gentile, 1933: 42).
Stosunek faszyzmu do chrześcijaństwa.
W Doktrynie
faszyzmu Mussolini pisał:
„Państwo faszystowskie nie
pozostaje obojętne wobec faktu religii, jaką jest katolicyzm włoski. Państwo
nie ma teologii, lecz ma moralność. W państwie faszystowskim religia jest
uważana jako jeden z najgłębszych objawów ducha; jest więc nie tylko szanowana,
ale broniona i popierana. Państwo faszystowskie nie stwarza jakiegoś Boga, jak chciał to czynić w pewnym
momencie najskrajniejszych majaczeń Konwentu Robespierre, ani też nie stara się
daremnie wymazać go z umysłów, jak to robi bolszewizm. Faszyzm szanuje Boga
ascetów, świętych, bohaterów, a także Boga takiego, jakiego widzi i do jakiego
modli się naiwne i pierwotne serce ludu.”
(Mussolini,
1992: 49)
Owocem tej polityki było podpisanie
11 lutego 1929 roku Paktów laterańskich
— konkordatu pomiędzy Włochami i Stolicą Apostolską.
Koniec dyktatury Mussoliniego
nadszedł w 1943 roku wraz z lądowaniem aliantów we Włoszech. Po krótkim
epizodzie w marionetkowej Republice Salò, został pochwycony przez komunistyczną
partyzantkę i 28 kwietnia 1945 roku stracony.
Bibliografia:
Gentile Giovanni, 1924: Che cosa è il fascismo: discorsi e polemiche,
Firenze.
Gentile Giovanni, 1928: Fascismo
e cultura, Milano.
Gentile Giovanni, 1933: Źródła
i doktryna faszyzmu, Warszawa.
Gentile Giovanni, 1960: Genesis and structura of society, Urbana.
Mussolini Benito, 1928: My Autobiography, London.
Mussolini Benito, 1931: Pamiętniki
z czasów wojny, Poznań.
Mussolini Benito, 1933: Die politische und sociale Doktrin des
Faschismus, Leipzig.
Mussolini Benito, 1936: The Doctrine of Fascism, Firenze.
Mussolini Benito, 1938: The Corporate State, Florence.
Mussolini Benito, 1941: La
dottrina del fascismo, Roma.
Mussolini Benito, 1992: Doktryna
faszyzmu, Poznań–Łódź.
Mussolini Benito, (b.d.w.): Wartości ducha, Katowice.
Panunzio Sergio, 1924: Che cos’è e il Fascismo?, Milano.
Panunzio Sergio, 1930: Il diritto sindicale e corporativo
(programma, concretto, metodo), Perugia-Venezia.
Rocco Alfredo, 1926: Political Doctrine of Fascism,
Worcester.