W środowisku nacjonalistycznym nazwisko
Primo de Rivera jest powszechnie znane. Jose Antonio Primo de Rivera dla
wielu jest symbolem walki z komunizmem, wzorem poświęcenia ideałom.
Jest też symbolem ofiary komunistycznego reżimu II Republiki
Hiszpańskiej. Mało komu znana jest postać siostry Jose Antonio – Pilar
Primo de Rivera, założycielki i czołowej działaczki sekcji kobiecej Falange Espanola, która
była niemniej ideową postacią, co zasłużony dla idei brat Jose Antonio.
Sekcja kobieca hiszpańskiej Falangi, na której czele stanęła Pilar, to
niezwykle ciekawe kobiece ugrupowanie działające w latach 1934-1977.
Początki młodych nacjonalistek były ciężkie. Podczas wiecu, na którym założono Falange Espanola,
w październiku 1933 roku Jose Antonio stojący na czele falangistów,
mimo obecności kilku kobiet, nie brał pod uwagę ich aktywności w nowo
powstałym ruchu. Brak możliwości zaangażowania przedstawicielek żeńskiej
strony nacjonalizmu usprawiedliwiano rewolucyjnym charakterem Falangi,
która w swej aktywności nie odrzucała fizycznej przemocy (co było
charakterystyczne dla wszelkich organizacji działających w tamtym
okresie zarówno po lewej, jak i prawej stronie sceny politycznej).
Jednak „duch służby i poświęcenia, ascetyczny i militarny sens życia”
nie był zarezerwowany tylko dla męskiej części społeczeństwa. Idea
narodowego syndykalizmu pociągnęła za sobą grupę kobiet pragnących
aktywnie działać na rzecz hiszpańskiej ojczyzny. Z początku drogę do
działalności odnalazły w falangistowskiej organizacji studenckiej –
S.E.U, jednak szybko okazało się, że obok mężczyzn swoje miejsce w Falange Espanola
znajdą również nieugięte falangistki. W czerwcu 1934 roku powołano
sekcję kobiecą, która początkowo stanowiła grupę działającą w ramach
S.E.U. Aktywność płci pięknej w ruchu założonym przez Jose Antonio Primo
de Riverę miała zupełnie inny charakter, niż działania męskiej strony
organizacji. „Naszą misją nie jest ciężka walka, lecz głoszenie, propagowanie i dawanie dobrego przykładu”
głosi pierwszy manifest kobiecej podgrupy Falangi. Tak więc sekcja
kobieca powołana została, by służyć pomocą przy zdobywaniu funduszy,
okazywać wsparcie więzionym falangistom oraz działać na rzecz
popularyzacji ruchu. Na czele Sekcji kobiecej stała jefe nacional – Pilar Primo de Rivera.
W 1936 roku rola kobiet w organizacji
nabrała dużo większego znaczenia. Tego roku doszło do zdelegalizowania
Falangi i aresztowania czołowych jej działaczy. Nacjonalistki stały się
łącznikami. Do ich zadań należało też organizowanie schronienia
ukrywającym się przed aresztowaniem Falangistom. Przed wybuchem
hiszpańskiej wojny domowej działało 2500 Falangistek w całym kraju. W
tym okresie jednak działalność prowadzono głównie na terenach Madrytu.
Wojna domowa przyniosła kobietom
hiszpańskiej Falangi kolejne pola do aktywności – sprawdzały się jako
pielęgniarki, łącznicy, szyły mundury, okazywały wsparcie poszkodowanym.
Struktury sekcji się poszerzały i podporządkowywały sobie liczne
organizacje pomocy społecznej. W styczniu 1937 roku za świętą patronkę
ruchu kobiecego aktywistki przyjęły świętą Teresę z Avila. W tym roku
także nastąpiło scalenie Falangi z Karlistami w nową organizację Ruch
Narodowy, co poskutkowało włączeniem w szeregi sekcji Margaritias – karlistowskiego ruchu kobiecego.
W 1938 roku sekcja zaczęła wydawać swoje
pismo „Y”, na łamach którego działaczki zachęcały do wstąpienia w
szeregi sekcji. Do falangistowskiego hasła „dla ojczyzny, chleba i
sprawiedliwości” dodano „dla matki i dziecka, dla lepszej Hiszpanii”. W
„Y” można było znaleźć sporą liczbę artykułów na temat tradycyjnej roli
kobiety w społeczeństwie, której głównym zadaniem jest wychowanie nowych
pokoleń służących katolickiej Hiszpanii.
Tuż przed zakończeniem wojny Sekcja
Kobieca Falangi liczyła 580 tys. osób. Wygrana przez obóz narodowy wojna
przyniosła radykalne zmiany na scenie politycznej. Falanga stała się
monopartią systemu frankistowskiego, a dotychczas działająca w jej
ramach Sekcja Kobieca stała się odrębną, państwową organizacją
działającą na rzecz formacji kobiet. Z namaszczeniem gen. Francisco
Franco sekcja kobieca w 1939 roku miała stanąć na straży obrony modelu
tradycyjnej rodziny, w której głównym powołaniem kobiety jest bycie
idealną żoną i matką. Na mocy ustawodawstwa gen. Franco ograniczał
liczbę kobiet pracujących zawodowo wprowadzając różnego rodzaju dotacje
dla rodzin, w których kobieta nie pracowała. Praca dostępna była dla
kobiet, które jeszcze nie wyszły za mąż, a zamężne kobiety musiały
otrzymać zgodę męża na wykonywanie pracy zawodowej. Ze względu na straty
demograficzne, jakie nastąpiły po wojnie, część kobiet musiała podjąć
się pracy. Do zawodów kobiecych zaliczano pielęgniarstwo i
nauczycielstwo i to właśnie te zawody zalecano tym, które nie wyjdą za
mąż. W Hiszpanii gen. Franco rozwody i małżeństwa cywilne zostały
całkowicie wyeliminowane z przestrzeni publicznej, a cudzołóstwo
traktowano jak przestępstwo, lecz karę ponosiły jedynie kobiety.
W ramach Sekcji Kobiecej działały
tematyczne departamenty m.in.: Administracja, Młodzież, Prasa i
propaganda, Wychowanie fizyczne, Kultura. Falangistki promowały
aktywność fizyczną. Szczególny nacisk nakładano na naukę śpiewu i tańca.
Zaznacza się tu też fascynacja kulturą ludową. Śpiewano pieśni, chorały
gregoriańskie oraz Hymn Falangi. Działaczki kładły nacisk na promowanie
kultury hiszpańskiej poprzez śpiew, organizując liczne kursy dla
chórzystek. W 1941 roku zostały wprowadzone lekcje wychowania fizycznego
w szkołach dla dziewcząt. Promowanie sportu przez kobiety rodziło
sceptyczne nastawienie Kościoła katolickiego. Działaczki musiały dbać o
skromny strój, unikać męskich sportów, takich jak piłka nożna czy sztuki
walki, zakazane również były zajęcia koedukacyjne poza kilkoma
wyjątkami.
Francisco Franco przydzielił działaczkom
zamek należący niegdyś do królowej Izabeli Katolickiej, którą
Hiszpankom stawiano za wzór do naśladowania. Falangistki posiadały
własne umundurowanie w postaci czarnej spódnicy za kolana, błękitnej
koszuli oraz beretu.
Mimo rozmycia ideologii pierwotnej Falangi po wchłonięciu w jej szeregi szeroko rozumianej „prawicy” ówczesnej Hiszpanii, Falangistki stale odwoływały się do ideałów głoszonych przez zamordowanego w 1936 roku Jose Antonio Primo de Rivery. Siostra Pilar okazała się wierna do końca ideom Falange Espanola i nie pozwoliła, by odeszły wraz ze zmarłym bratem. Założyciel Falangi często wspominany był przez pisma wydawane przez sekcję. „Kobieta z natury skłonna jest do wyrzeczeń” wielokrotnie cytowano te słowa Jose Antonio, który przyrównywał ideały Falangi do ideałów, które stawiały kobietom za wzór Falangistki. Jaka powinna być idealna kobieta wedle sekcji? To przede wszystkim wierna towarzyszka jedynego mężczyzny, matka oddająca się drobnym, nużącym pracom w domowym zaciszu, opanowana, dążąca do zbawiania, akceptująca wszelkie cierpienia, jakimi obdarza ją los, nieśmiała i skromna, a zarazem radośnie i z entuzjazmem spełniająca swą ofiarę strażniczka domowego ogniska. O feminizmie w „Y” pisano, że dąży do „odciągnięcia kobiety od jej wspaniałego przeznaczenia i przeznaczeniu jej do ról męskich”. Sam temat feminizmu nie był zbyt często poruszany, jednak użycie słowa „feministka” uznawane było za zniewagę. Nie uznawano kobiety za stworzenie mniej wartościowe od mężczyzny, jednak ściśle podkreślano różnice między mężczyzną a kobietą, a także powołanie i miejsce w społeczeństwie dla obydwu płci. Falangistki nadawały ton reszcie hiszpańskich kobiet, które, chcąc lub nie, musiały dostosować się do panujących przekonań na temat roli płci.
Falangistki prace domowe i wszystko, co
się z nimi wiązało, traktowały w kategoriach dziedzin nauki. Każda
Hiszpańska kobieta miała zostać zawodową matką i żoną. Organizowano
kursy i szkolenia dotyczące opieki nad dzieckiem, haftowania,
prowadzenia ogrodu. Magazyny „Y i „Medina” były pełne porad odnośnie
macierzyństwa, wychowania, szycia, gotowania, sprzątania. Macierzyństwo
otaczano swoistym kultem, był to pierwszorzędny obowiązek każdej
kobiety – wydać na świat i wychować zdrowych na duszy i ciele Hiszpanów.
W państwie Frankistowskim kobiety uznawano za pionierki odnowy moralnej
społeczeństwa. Edukacja kobiet sprowadzała się głownie do zajęć
prowadzonych przez Sekcję Szkół Gospodarstw Domowego, gdzie nauczano
przedmiotów takich jak „kwiaty i ogrody” oraz „ekonomia domowa”. W 1941
roku na terenie Hiszpanii istniało 57 tego rodzaju szkół, a w 1950 roku
powstała Narodowa Szkoła Gospodarstwa Domowego.
Najmłodsze falangistki mogły mieć 17 lat, jednak działaczki miały pod swoją opieką organizację młodzieżową – Fronte de Juventudes, gdzie zajmowały się trzema grupami wiekowymi dziewcząt – najmłodsze nazywano Margaritas, średnie
Strzały, natomiast najstarszą grupkę dziewcząt zwano Błękitnymi
Strzałami. Każda z podgrup posiadała swoje mundurki. Działalność
dziewczynek we Fronte de Juventudes była okresem
przygotowawczym do działalności w Sekcji, gdzie zdobywały podstawy
ideowe. Falangistki organizowały obozy letnie, gdzie nacisk kładziono na
aktywność fizyczną oraz formację duchową. Członkiniom organizacji
młodzieżowej gospodarowano czas wolny również w czasie roku szkolnego.
„Będzie istnieć tylko młodzież o jasnym spojrzeniu, wykształcona w
doktrynie Chrystusa i narodowego syndykalizmu, która będzie zawsze
wiedziała, co ma lubić, a co odrzucić jako szkodzące zbiorowej ambicji
Ojczyzny” – tak działalność w organizacjach młodzieżowych komentowała jefe nacional – Pilar Primo de Rivera. W słowach tych widać również wyniesienie dobra narodu nad indywidualne cele jednostki przez Falangę.
Sekcja kobiet posiadała własną
osiemnastopunktową „deklarację ideową” – 18 punktów kobiety F.E.T y de
las J.O.N.S. Napisany we wzniosłym stylu zbiór zasad dla wszystkich
Falangistek. Pierwszy punkt brzmiał: „O brzasku wznieś twoje Serce do Boga i pomyśl o nowym dniu dla Ojczyzny”.
Kolejne trzy odnosiły się do zdyscyplinowanego i ofiarnego wykonywania
wszelkich rozkazów. Kolejne punkty stawiały Falangistkom za zadanie być
wzorem do naśladowania, oparciem moralnym dla mężczyzny, a także
powierzały im za zadanie być dla męża motywacją do patriotycznych
czynów, gdyż kobiecie działanie nie przynależy. Nie pominięto
macierzyństwa – punkt 7 brzmiał : „Nie zapominaj, że twoją misją jest wychowywać swoje dzieci dla dobra Ojczyzny”. Kolejne
punkty odnoszą się do entuzjazmu, posłuszeństwa oraz do skromności.
Swego rodzaju ukoronowaniem ideologii Sekcji jest podsumowanie
zapisane po osiemnastym punkcie: „Kobieto, która dzięki swojej
kobiecości masz wpływ na mężczyznę, jeśli zechcesz zrealizować ten plan,
Ojczyzna po raz kolejny zawdzięczać będzie tobie nie tylko swoje
ocalenie, ale także swój dobrobyt. Odwagi, kobieto, wypełniaj
niezauważalnie i po cichu twą nową i chwalebną misję.”
Rok 1961 przyniósł liczne zmiany
hiszpańskim kobietom. Zmieniło się między innymi podejście do pracy
zawodowej kobiet. Lata 60. i 70. to okres emancypacji kobiet w Hiszpanii
oraz czas utraty monopolu ideologicznego przez Falangistki. Ustawa z
1961 roku (dotycząca równego dostępu kobiet i mężczyzn do pracy
zawodowej) spowodowała większe zainteresowanie kobiet życiem
społeczno-politycznym oraz natężyła aktywność przeciwniczek
falangistowskiej ideologii. W ostatnich latach działalności sekcji
aktywistki kładły mocny nacisk na działalność kulturalną oraz na rzecz
poprawy losu kobiet pracujących. Po przemianach gospodarczych w latach
50. Falangistki zaczęły współpracę ze związkami zawodowymi, uzyskując w
nich swą reprezentację. Ostatnie lata to również wzmożona aktywność
międzynarodowa w postaci licznych zagranicznych wyjazdów
przedstawicielek sekcji. Co ciekawe, podczas wieloletniej działalności
Pilar Primo de Rivera dwukrotnie zrzekała się swojej funkcji, gdyż nie
mogła pogodzić się z mętnością ideową Falangi. Pozostawała wierna
programowi Jose Antonio. Jednak do końca trwania dyktatury gen. Franco
pozostała lojalna i prowadziła sekcję według wyznawanych przez państwo
wartości. W momencie rozwiązania sekcji kobiecej czyli w 1977 roku
prowadzone były 232 Szkoły Gospodarstwa Domowego w całym kraju,
funkcjonowały też szkoły i przedszkola.
„Kobiety błękitne” to niewątpliwie
niezwykła część żeńskiego społeczeństwa Hiszpanii. Z jednej strony
propagujące tradycyjną rolę kobiety jako strażniczki domowego ogniska
całkowicie pochłoniętej przez wychowanie dzieci, troskę o dom, uległe
wobec męża wierne żony. Z drugiej strony aktywne i zaangażowane w życie
społeczne, zatroskane o dobro ojczyzny, odważne, wysportowane i
zorganizowane działaczki. Sekcja Kobieca hiszpańskiej Falangi łączyła w
sobie tradycję i nowoczesność, stale się rozwijając i kształcąc dusze i
ciała hiszpańskich kobiet.