Jan Kowalczyk: Kwestia legalizmu i ciągłości prawnej pomiędzy II RP i III RP po 1990 roku

 

      W 2017 roku będziemy obchodzić 20 lecie uchwalenia tzw. konstytucji kwietniowej tworzącej fundament prawny ustroju politycznego III RP opartego na demokracji parlamentarno – gabinetowej. W systemie tym rola prezydenta RP została sprowadzona głównie do funkcji reprezentacyjnych, a zdaniem niektórych zadania głowy państwa zostały sprowadzone do roli „strażnika żyrandola”.

Czy jednak rzeczywiście możemy dzisiaj mówić o zachowaniu ciągłości prawnej pomiędzy III RP, a II RP? Kwestę tę wielokrotnie poruszano po rozpoczętej transformacji ustrojowej po 1989 roku i rozmowach Okrągłego Stołu w Magdalence. Także sama data powstania III RP jest kontrowersyjna, gdyż dla jednych będzie to związane ze zmianą nazwy państwa z PRL na RP w dniu 31 grudnia 1989 roku, a dla innych z datą 22 grudnia 1990 roku. Zwolennicy uznania roku 1990 jako początku III RP skupiają się na złożeniu przysięgi prezydenckiej przez Lecha Wałęsę i zakończenia działalności rządu RP na Uchodźstwie i przekazaniu insygniów II RP przez Ryszarda Kaczorowskiego jako ostatniego emigracyjnego prezydenta RP. Ich zdaniem wówczas nastąpiło przekazanie ciągłości prawnej i konstytucyjnej pomiędzy II RP i III RP.

 

Jednak sprawa jest skomplikowana, gdyż równolegle na uchodźstwie, w Londynie, działał Juliusz Nowina Sokolnicki, który od 1972 roku został uznany przez część polskiej emigracji niepodległościowej za legalnego prezydenta RP i następcę Augusta Zaleskiego. W wydanym przez siebie 11 Listopada 1990 roku „Akcie Przekazania Suwerennej Władzy” Sokolnicki zakończył działalność polityczną, wyznaczając i przekazując władzę prezydencką osobie wybranej w wyborach prezydenckich w Polsce¹. Po latach Juliusz Nowina – Sokolnicki wielokrotnie negatywnie oceniał brak legalnej ciągłości i sukcesji prawnej pomiędzy II RP, a państwem polskim powstałym po przemianach ustrojowych 1989 roku. W wydanym 15 października 2004 roku Oświadczeniu, oceniając sytuację polityczną w Polsce stwierdził on m.in. Powinniśmy mieć ciągłość prawną Rzeczypospolitej z lat 1918 – 1939. Obecna Polska jest prawnie sukcesorem PRL, a nie II Rzeczypospolitej. Ażeby to naprawić, należy chociaż na krótki czas przywrócić konstytucję z 1935 roku i w oparciu o jej przepisy przeprowadzić wolne wybory ².W podobnym stylu już w 2002 roku Juliusz Nowina - Sokolnicki wypowiedział się w liście W XX rocznicę powstania Solidarności Walczącej, który przesłał do zebranych we Wrocławiu sympatyków i członków tej organizacji antykomunistycznej ³. Stwierdzał on, w wydanym i przesłanym liście do uczestników spotkania okolicznościowego: Obecna Rzeczpospolita Polska jest prawną sukcesorką PRL (…), a mogło być inaczej gdyby przy zmianie systemu Konstytucja Kwietniowa została chociaż na krótko przywrócona. Dlatego też Sokolnicki i jego zwolennicy postulowali koncepcję tworzenia Komitetów Restytucji Niepodległości⁴.

Ponadto, sama terminologia i nazewnictwo w odniesieniu do tzw. III RP budzi wiele kontrowersji i polemik. Zdaniem wielu prawicowych polityków, państwo polskie powstałe w wyniku transformacji ustrojowej z lat 1989-1990, należy określać jako tzw. II PRL⁵. 

 

Prezydenci III RP⁶, począwszy od Lecha Wałęsy, a skończywszy na wybranym w 2015 roku Andrzeju Dudzie nie składali przysięgi prezydenckiej wg tekstu z konstytucji z 1935 roku. Lech Wałęsą, wybrany w 1990 roku, a w 1995 roku Aleksander Kwaśniewski składali rotę ślubowania prezydenckiego wg tekstu przewidzianego poprawkami wniesionymi w 1989 i 1990 roku do konstytucji stalinowskiej z 1952 roku. Ustawa zasadnicza z 22 lipca 1952 roku, która nie przewidywała Urzędu Prezydenta, lecz wprowadzała Radę Państwa istniejącą do 1989 roku. Kolejni prezydenci – Lech Kaczyński i Bronisław Komorowski składali rotę przysięgi wg ślubowania zapisanego w art. 130 Konstytucji z 1997 roku. Zdaniem Eugeniusza Kościeszy Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski to tzw. rezydenci na urzędzie namiestnika PRL⁷. Jednocześnie, zdaniem autora, przekazanie insygniów prezydenckich na ręce Lecha Wałęsy w dniu 22 grudnia 1990 roku, oznaczało (w świetle art. 21 Konstytucji RP z 1935 roku) zrzeczenie się urzędu Prezydenta R.P. przez R. Kaczorowskiego. Nie nastąpiło jednak objęcie tej funkcji przez prezydenta II PRL, L. Wałęsę, choć w tej sytuacji było ono formalnie możliwe do realizacji. Otóż koniecznym warunkiem objęcia urzędu Prezydenta RP jest złożenie przez elekta przysięgi (art. 19 Konstytucji RP). Wałęsa jednak składał przysięgę prezydencką wg konstytucji z 1952 roku. Mimo iż podczas uroczystości 22 grudnia 1990 roku Wałęsa nie przejął urzędu Prezydenta R.P, jednak z punktu formalnego, w czasie piastowania przez niego urzędu prezydenta tzw. III RP, podczas całej jego kadencji istniała nadal możliwość złożenia tej przysięgi a następnie przez jej dotrzymanie stanie się faktycznym Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej. Wszystko to razem oznacza ni mniej ni więcej, jak to, że urząd Prezydenta R.P. jest opróżniony od 22 grudnia 1990 roku⁸. Dodatkowym argumentem o formalnym opróżnieniu urzędu stanowi brak ogłoszenia aktu przekazania następstwa prezydentury w gazecie rządowej (londyńskim Monitorze Polskim), czego wymaga art.24 p.1 prawomocnej Konstytucji RP⁹. Powstały na skutek zrzeczenia urzędu przez R. Kaczorowskiego vacat na stanowisku Prezydenta R.P. nie przekłada się na ważność lub nieważność Konstytucji z 1935r. Możliwe procedury dokonywania zmiany Konstytucji reguluje jednoznacznie art. 81¹⁰

W tej sytuacji, jest możliwe i zasadne, aby państwo polskie kontynuowało ciągłość prawną II Rzeczypospolitej. Teza ta oparta jest na dwóch głównych faktach. Po pierwsze, jeden z linii emigracyjnych prezydentów, Ryszard Kaczorowski, nie mianował 22 grudnia 1990 roku swoim następcą na urzędzie prezydenta II RP Lecha Wałęsy w myśl art. 13 i 24 konstytucji, a jedynie zakończył swoją działalność prezydencką. Należy uznać, że w świetle przepisów Ustawy Konstytucyjnej z 1935 roku Ryszard Kaczorowski zrzekł się swego urzędu prezydenckiego i przekazał Wałęsie insygnia swej władzy. Po drugie, kolejny z prezydentów na uchodźstwie Juliusz Nowina Sokolnicki 11 listopada 1990 roku przekazał władzę Prezydenta II RP (na Uchodźstwie), przesyłając do Warszawy Akt Przekazania Suwerennej Władzy¹¹. Mianowanie Wałęsy, jako następcy prezydenta RP na Uchodźstwie, w myśl art. 23 konstytucji z 23 kwietnia 1990 roku i zobowiązanie elekta z wyborów prezydenckich do złożenia przysięgi wg brzmienia z ustawy zasadniczej z 1935 roku stanowiłoby akt prawnej ciągłości linii prezydentów II RP z III RP reprezentowaną przez Lecha Wałęsę. Ponadto Wałęsa nie przyjął Aktu Przekazania Suwerennej Władzy Państwowej od Sokolnickiego, a ponadto przejął insygnia od Kaczorowskiego już po złożeniu przez Zgromadzeniem Narodowym ślubowania wymaganego przez konstytucję. Także w wydanym Akcie Przekazania Suwerennej Władzy Sokolnicki nie odwoływał się do art. 13 i 24 z konstytucji kwietniowej, nie mianował nikogo personalnie z imienia i nazwiska swym następcą na urzędzie prezydenta. W wspomnianym dokumencie Sokolnicki przekazywał władzę osobie wybranej na prezydenta w wyborach powszechnych w 1990 roku. Wybrany przez naród polski Wałęsa złożył jednak przysięgę słowami ze znowelizowanej konstytucji stalinowskiej. Ten sam tekst przysięgi składał w 1995 roku kolejny prezydent, którym został Aleksander Kwaśniewski. 

 

Co oznacza, że, z punktu widzenia prawa, Polska Rzeczpospolita Ludowa nie skończyła w 1990 roku, bo nie ma ciągłości prawnej z II Rzeczypospolitą Obecna tzw. III Rzeczpospolita jest bezpośrednią kontynuatorką PRL. Zdaniem wielu prawicowych polityków, którzy krytykują zawarte w 1989 roku umowy Okrągłego Stołu, mamy teraz tzw. PRL – bis będącą spadkobiercą PRL.

Prezydenci RP Lech Wałęsa w 1990 roku i Kwaśniewski, w roku 1995, składali przysięgę na mocy poprawionej Konstytucji Lipcowej (komunistycznej) z 1952 roku. Kilka lat później, w 1997 roku, za prezydentury Kwaśniewskiego, Sejm RP wprowadził nową, konstytucję, w której nie ma przepisów derogacyjnych do ustawy zasadniczej z 1935 roku. Oznacza to tym samym, że ex lege, nadal obowiązuje Konstytucji Kwietniowa z 1935 roku¹². Tryb uchwalania owej konstytucji z 1997 roku powinien być zgodny z postanowieniami Konstytucji RP z 23 kwietnia 1935 roku. Tymczasem Ustawa Zasadnicza z 1997 roku nie odnosi się w ogóle do prawomocnej Konstytucji R.P. z 1935 roku, jednoznacznie wiążąc ciągłość II PRL (PRL-bis) jako państwa nad Wisłą z PRL (art. 242 Konstytucji z 1997 roku). Jednocześnie wg Eugeniusza Kościeszy vacat po 1990 roku na stanowisku Prezydenta R.P. nie przekłada się na ważność lub nieważność Konstytucji z 1935roku. Jednocześnie autor w końcowej części swego wywodu stwierdza wyraźnie, iż „wyraźnie zaznaczyć, że procedura i sens dotychczasowych wyborów prezydenckich są także nielegalne w świetle nie podważonej dotąd formalnie Konstytucji R.P. z 1935roku”¹³.

Ponadto Senat 16 kwietnia 1998 roku, podjął Uchwałę o ciągłości prawnej między II, a III Rzeczypospolitą, w której czytamy: „Senat stwierdza, że narzucona w dniu 22 lipca 1952r., konstytucja niesuwerennego państwa, nie podważyła legalnie mocy prawnej Ustawy Konstytucyjnej Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 roku oraz opartego na niej porządku prawnego. Senat wyraża wdzięczność organom państwa polskiego na uchodźstwie, które działając na podstawie Konstytucji Kwietniowej z 1935 r. umożliwiły zachowanie ciągłości prawnej między II i III Rzeczpospolitą Polską, a także tym wszystkim, którzy swą walką w kraju i na obczyźnie przyczynili się do przywrócenia niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej.”¹⁴. Uchwała ma jednak aspekt polityczny, gdyż nie nawiązano do ciągłości prawnej wynikającej z konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku.

Należy jeszcze wspomnieć, że już w listopadzie 1939 roku, prezydent RP Władysław Raczkiewicz wydal dekret o nieważności aktów prawnych władz okupacyjnych¹⁵. Dekret ten stwierdzał, że wszystkie akty prawne i zarządzenia okupantów państwa polskiego, są nieważne i niebyłe, tj. od 1 września1939r. do momentu nawiązania ciągłości prawnej. Aby taka ciągłość mogła być nawiązana, sejm Trzeciej Rzeczypospolitej musi podjąć stosowną ustawę i nawiązać do ciągłości prawnej wynikającej z konstytucji kwietniowej z 23 kwietnia 1939 roku. 

 

1 Stanisław Pagacz, 25 lat prezydentury III RP, http://www.swst.pl/aktualnosci,25-lat-prezydentury-iii-rp,18.html [dostęp 22 grudnia 2016 r.]; Na temat prezydentury J. N. Sokolnickiego zob. Andrzej Kępiński, Wielki Mistrz Polski Juliusz Nowina Sokolnicki. Przyczynek do biografii. Rozmowy 2000-2009, Jelenia Góra 200; Robert Majka, Nieznany prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Juliusz Nowina-Sokolnicki, Poznań, 2006, biografia Sokolnicki Juliusz, (w:) Who is Who w Polsce, 8 wydanie, 2009, część 2, s. 3038. Norbert Wójtowicz, Juliusz Sokolnicki - ofiara demnatio memoriae, (w:) Juliusz Nowina-Sokolnicki (1920-2009). Przyczynek do historii, red. Andrzej Szkoda, Warszawa 2012, s. 18-25; Norbert Wójtowicz, Kryptonim "Mikron". Bezpieka wobec Juliusza Sokolnickiego, Poznań 2015.

2 Oświadczenie byłego Prezydenta RP na Uchodźstwie Juliusza Nowiny – Sokolnickiego z 15 października 2004 roku – przedrukowane [w:] Wacław Hryniewicz – Bakierowski, Komunikaty Ministra Spraw Zagranicznych Rządu RP na Uchodźstwie (1983-1985), Poznań 205, s. 53, W prasie polskiej Oświadczenie(…) przedrukowała Tylko Polska, nr 48, 25 listopada – 1 grudnia 2004, s. 13.

3 Juliusz Nowina – Sokolnicki, W XX rocznicę powstania Solidarności Walczącej, „Wolna Polska”, nr 162, rok 2002, lato 2002, s. 1-2.

4 Konstytucja kwietniowa z 1935 r. według wielu znawców prawa konstytucyjnego nadal obowiązuje. Twórzmy Komitety Restytucji Niepodległości, „Wolna Polska”, Lato 2002, nr 161, s. 1.

5 Zob. szerzej - E. Kościesza, O prawomocnej Konstytucji R.P. i nielegalnej władzy w Polsce, http://www.obiektywnie.com.pl/artykuly/klamstwo-ustrojowe-ii-prl-tzw-iii-rp-czesc-1.html, dostęp 10 grudnia 2015.

6 Numeracja III RP występuję w akcie prawnym – w preambule Ustawy Zasadniczej z 2 kwietnia 1997, „Dziennik Ustaw” 1997, nr 78, poz. 483).

7 E. Kościesza, Skradziona tożsamość, niepublikowany maszynopis autora, s. 192.

8 P. Stolarczyk, Vacat na urzędzie prezydenta RP, „Wolna Polska”, 2001, nr 157, Poznań, Jesień 2001, s. 1.

9 P. Stolarczyk, Vacat na urzędzie prezydenta RP, „Wolna Polska”, 2001, nr 157, Poznań, Jesień 2001, s. 1.

10 Tamże, s. 194-195, szerzej na ten temat – P. Stolarczyk, Vacat na urzędzie prezydenta RP, „Wolna Polska”, 2001, nr 157, Poznań, Jesień 2001, s.1; zob. także. P. Stolarczyk, Interpretacja przepisów konstytucji kwietniowej dotyczących kadencji i następstwa prezydenta podczas stanu, wojny [w:] Z. Rutkowski, Prezydent i Rząd RP na Uchodźstwie, Poznań 2001, s. 49; E. Kościesza, op. cit., s. 195.

11 Szerzej na ten temat – Z. Rutkowski, Prezydent i Rząd RP na Uchodźstwie, Poznań 2001.

12 Tezę taką stwierdza Eugeniusz Kościesza - O prawomocnej Konstytucji R.P. i nielegalnej władzy w Polsce, http://www.obiektywnie.com.pl/artykuly/klamstwo-ustrojowe-ii-prl-tzw-iii-rp-czesc-1.html, dostęp 10 grudnia 2015.

13 Tamże.

14 Uchwała o ciągłości prawnej między II, a III Rzeczypospolitą, „Monitor Polski”, 1998 rok, nr 12, poz. 200. Należy zaznaczyć, że już 5 grudnia 1991 roku KPN wysunęła w Sejmie projekt Ustawy o restytucji niepodległości. Po burzliwej dyskusji Sejm odrzucił ten projekt głosami partii „okrągłostołowych” (od SLD, poprzez PSL, UD, KLD, ZChN aż po PC) już w pierwszym czytaniu 31 stycznia 1992 roku; zob. http://www.earchiwumkpn.pl/dokumenty_kpn/ustawa_o_restytucji_niepodleglosci_1992.pdf [dostęp 20 grudnia 2016 r.].

15 Dekret Prezydenta RP W. Raczkiewicza z 30 listopada 1939 roku o nieważności aktów prawnych władz okupacyjnych, „Dziennik Ustaw” 2 grudnia 1939, nr 102, poz. 1006.