Norbert Wójtowicz: Juliusz Nowina-Sokolnicki (1920-2009) - (emigracyjny Prezydent II RP)

      17 sierpnia 2009 r. o godzinie 3 nad ranem w pamiętającym czasy rzymskie malowniczym Colchester zmarł obywatel brytyjski¹ Juliusz Nowina-Sokolnicki. Była to postać niezwykle barwna i zdecydowanie kontrowersyjna, a jego działalność w latach 1972-90 dodawała niewątpliwego kolorytu polskiej emigracji. Z uwagi na swoją aktywność przez wielu oceniany był bardzo krytycznie, choć równocześnie udało mu się zgromadzić wokół siebie grupę zadeklarowanych zwolenników. I choć czasem jego osoba bywa marginalizowana, to nie sposób nie zauważyć, że niezależnie od tego, jak go oceniamy, stanowił on dostrzegalną część wielobarwnego polskiego życia emigracyjnego.

Juliusz Sokolnicki z Pigłowic h. Nowina urodził się 16 grudnia 1920 r. w Pińsku jako syn Antoniego Franciszka Emila Sokolnickiego i Ireny ze Skirmunttów². Tam też ukończył Gimnazjum i Liceum im. Józefa Piłsudskiego. W 1939 r. brał udział w kampanii wrześniowej, a następnie, jak pisze Ryszard T. Komorowski, „przedostał się do Warszawy, gdzie zajął się kolportażem prasy podziemnej. Aresztowany w 1940 roku przez Gestapo, był więziony najpierw na Pawiaku, potem w Metzu. Podczas pracy przymusowej w obozie koło Salzburgen podupadł na zdrowiu. Z rozpoznaniem nieuleczalnej choroby płuc, w 1942 roku został zwolniony z obozu i odesłany do Warszawy.”³ Kolejne lata swojego życia Sokolnicki opisywał jako okres intensywnej działalności antynazistowskiej i antykomunistycznej w niewielkiej niezależnej organizacji określonej jako „Grupa Wolnych”⁴. W 1944 r. w nieznanych bliżej okolicznościach (sam Sokolnicki wspominał o fałszywych dokumentach na nazwisko francuskiego ochotnika Claude’a Langloisa) wydostał się z Polski i poprzez Francję dotarł do Włoch, gdzie dołączył do polskiego wojska.

Po przybyciu wraz z II Korpusem Wojska Polskiego na Wyspy Brytyjskie zdemobilizowany w 1947 r. Sokolnicki został członkiem zarządu cywilnego obozu. Wkrótce też został sekretarzem 107. koła Stowarzyszenia Kombatantów Polskich SPK „Witley i Okolice”. Od lipca 1948 r. zamieszkał w Londynie, gdzie przez szereg lat pracował fizycznie. Równocześnie nie zaprzestał aktywności w strukturach polonijnych, m.in. sekretarzując Towarzystwu Oświaty Powszechnej. Od czerwca 1950 r. współredagował „Biuletyn Ziem Zachodnich”, a w 1958 r. założył Związku Obrony Polskich Ziem Zachodnich. Od 1958 r. członek Rady Naczelnej Związku Ziem Wschodnich RP i redaktor „Biuletynu Informacyjnego Związku Ziem Wschodnich RP”.

W 1951 r. Juliusz Sokolnicki zaangażował się w działalność zrzeszającej piłsudczyków Ligi Niepodległości Polski. Po powstaniu w 1954 r. niekonstytucyjnej Rady Trzech od początku opowiedział się w tym sporze po stronie legalnego prezydenta. Wraz z grupą byłych działaczy Ligi Niepodległości Polski współtworzył Konwent Walki o Niepodległość będący pierwszą grupą deklarującą wsparcie dla obozu prezydenckiego⁵. W artykule z 1969 r. nie wahał się przyrównywać Andersa, Arciszewskiego i Raczyńskiego do dążących do zniszczenia Konstytucji 3 Maja twórców konfederacji targowickiej⁶. Zbliżyło go to do Prezydenta, a równocześnie taka ocena Rady Trzech wpłynęła niewątpliwie na jego późniejsze działania podjęte w 1972 r.

W kolejnych latach Sokolnicki był członkiem i sekretarzem I (V), członkiem II (VI) i wiceprezesem II (VII) Rady Rzeczypospolitej. Po sporze z Przewodniczącym Konwentu Jerzym Ściborem-Kamińskim w 1955 r. powołał do życia Ruch Odrodzenia Narodowego, któremu prezesował do 1972 r. Równocześnie Sokolnicki piął się po szczeblach kariery rządowej wchodząc do kolejnych gabinetów tworzonych na wychodźstwie⁷. W 1967 r. został Ministrem Informacji i Dokumentacji oraz redaktorem rządowego organu „Rzeczpospolita Polska”. Kilka lat później, w 1970 r. był Ministrem Spraw Wewnętrznych i Ministrem Spraw Krajowych. Z pracy rządzie wycofał się w roku następnym, gdyż jak wspominał: „Po wyznaczeniu mnie we wrześniu 1971 r. przez Prezydenta Augusta Zaleskiego następcą, w listopadzie tegoż roku złożyłem dymisję ze zajmowanych w rządzie pod przewodnictwem Zygmunta Muchniewskiego (Chrześcijańska Demokracja) stanowiska Ministra Spraw Krajowych i Ministra Spraw Wewnętrznych, aby nie ponosić dalej bezpośredniej odpowiedzialności za ten rząd”⁸.

Zasygnalizowana tu nominacja jest wzbudzającym największe kontrowersje wydarzeniem w jego życiorysie. W swojej autobiografii Sokolnicki wskazywał, że choć 24 lutego 1971 r. sukcesorem Prezydenta ogłoszony został Stanisław Ostrowski, to już we wrześniu w prywatnej rozmowie „prezydent wyraził przekonanie, że prof. Ostrowski mający 80 lat jest za starym na Następcę Prezydenta i że jest zbyt miękki w stosunku do grup opozycyjnych i mógłby być przez te grupy manipulowany. Przy końcu rozmowy Prezydent Zaleski zapytał Juliusza czy przyjąłby stanowisko Następcy Prezydenta”⁹. Po śmierci Zaleskiego Sokolnicki powołując się na wolę zmarłego i sygnowany jego podpisem dokument ogłosił się Następcą Prezydenta RP na Uchodźstwie. Natychmiast w opublikowanym komunikacie PAT z 9 kwietnia 1972 r. Minister Sprawiedliwości Sylwester Karalus i Szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta Paweł Jankowski zdementowali ten fakt i ogłosili, że „zarządzenie z dnia 22 września 1971 roku o wyznaczeniu następcy Prezydenta RP i Dziennik Ustaw RP Nr 1 z dnia 7 kwietnia 1972 roku z tym zarządzeniem są falsyfikatami”¹⁰. Mimo to posługujący się fotokopiami rzekomej nominacji Sokolnicki „zdymisjonował” gabinet powołany przez Prezydenta Ostrowskiego i desygnował na urząd Prezesa Rady Ministrów Sergiusza Ursyn-Szantyra. W kolejnych latach powoływał kolejnych premierów i tworzył kolejne gabinety rządowe działające równolegle do rządów powoływanych przez „Zamek”¹¹.

Lata 1972-90 to okres wzbudzający szereg wątpliwości. Z jednej strony wciąż rośnie grupa oponentów Sokolnickiego, którzy zarzucają mu uzurpację i „rozbijactwo” polskiej emigracji. Nieustannie pojawiają się zastrzeżenia (i podejrzenia) co do niejasnych zasad prowadzonej przez niego polityki w zakresie nominacji, awansów i kupczenia odznaczeniami¹². Z drugiej strony nie sposób nie zauważyć szeregu działań, które można by ocenić mianem działania w interesie polskiej racji stanu. W efekcie jego starań gubernatorzy stanów New Hampshire i New York ogłosili kwiecień (w nawiązaniu do mordu katyńskiego) miesiącem ofiar terroru bolszewickiego. Był inicjatorem i współzałożycielem powstałej w 1986 r. Central European Community (Rada Środkowej Europy), w której znaleźli się emigracyjni przedstawiciele środowisko politycznych krajów będących pod jarzmem komunistycznym¹³. Za pośrednictwem Konstantego Zygfryda Hanffa utrzymywał kontakty z niekorowską opozycją w kraju, początkowo ze środowiskami Konfederacji Polski Niepodległej, a później – w latach 80. – Solidarności Walczącej¹⁴. Zgoła odmiennym aspektem jego działalności było utworzenie w 1979 r. Orderu Świętego Stanisława, który w 1990 r. przekształcił w międzynarodową niezależną organizację charytatywną¹⁵.

Wraz z początkiem lat dziewięćdziesiątych zakończył się ten etap działalności Sokolnickiego. 11 listopada 1990 r., po przeprowadzeniu wolnych wyborów w kraju i w związku ze zbliżającymi się wyborami prezydenckimi, sporządził „Akt przekazania suwerennej władzy” w którym napisał m.in.: „My, Juliusz Nowina-Sokolnicki, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie od dnia 6 kwietnia 1972 roku, na podstawie nominacji wystawionej w dniu 22 września 1971 roku przez ś.p. Augusta Zaleskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie, zgodnie z Art. 24 Konstytucji z 1935 roku, Ministrowie Stanu oraz pozostali Dostojnicy Państwowi, których podpisy złożone są pod niniejszym Aktem, przekazujemy wszelką suwerenną władzę, jaką do tej pory posiadała Rzeczypospolita Polska na Uchodźstwie, jako kontynuator Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej utworzonej w 1918 roku, w ręce Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Warszawie, a także, zgodnie z Art. 24 Konstytucji z 1935 roku, w imieniu własnym oraz wszystkich powołujących się na nominację otrzymaną z rąk zmarłego Prezydenta A. Zaleskiego, nieodwołalnie mianujemy prawnym następcą na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej osobę, która zostanie legalnie na ten urząd wybrana w wyniku wyborów powszechnych, wyznaczonych na dzień 25 listopada 1990 roku i przekazujemy tej osobie urząd Prezydenta z chwilą jej zaprzysiężenia, powierzając tym samym nowemu Prezydentowi oraz Rządowi przez niego powołanemu tą samą suwerenną władzę, jaką do tej pory sprawowaliśmy na podstawie konstytucji z roku 1935.”¹⁶. Od tego momentu Sokolnicki wycofał się z życia politycznego, konsekwentnie podkreślając, że nie pełni żadnej funkcji państwowej¹⁷. Głównym polem jego aktywności stał Order Świętego Stanisława, z którego uczynił autonomiczne stowarzyszenie o profilu charytatywnym. Ostatnim wydarzeniem, w którym uczestniczył była mająca miejsce 9 maja 2009 r. 131 Inwestytura Orderu połączona z obchodami 30-lecia działalności organizacji.

Warszawa, wrzesień 2009 r.

¹ W sporządzonym 15 sierpnia 2009 r. dokumencie notariusz Colchester David James Cammack zaznaczył, że wzmiankowany w treści Juliusz Nowina-Sokolnicki wylegitymował się paszportem brytyjskim nr 304360431 – http://order-of-st-stanislas.org/dokument.htm (odczyt z września 2009 roku).

² Genealogia Juliusza Nowina-Sokolnickiego na stronie M. J. Minakowskiego „Genealogia potomków Sejmu Wielkiego” http://www.sejm-wielki.pl/b/cz.I023084.

³ R. T. Komorowski, Kawalerowie i Damy Orderu Świętego Stanisława, Poznań 2006, s. 157.

⁴ Jest to trudny do weryfikacji przekaz jednoźródłowy, co też w późniejszych latach starano się niejednokrotnie wykorzystywać przeciw niemu. W ostatnich latach życia Sokolnickiego jego oponenci bez powodzenia próbowali zarzucać mu np., że w czasie II wojny światowej „kolaborował z gestapo, denuncjując związaną z podziemiem rodzinę Stasiewiczów, potem działał w bandzie, która grabiła ludność wiejską. Miał zostać zlikwidowany przez akowskie podziemie, ale uniknął wykonania wyroku.” – B. Aksamit, Wielki Mistrz, „Duży Format”, 19 maja 2008, s. 21; Oskarżenia te zostały zdementowane m.in. liście do rodziny de Virion z 15 października 2007 oraz w podanym do wiadomości publicznej Oświadczeniu Sokolnickiego z 1 grudnia 2007 r.

⁵ R. Turkowski, Parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1945-1972, Warszawa 2001, s. 219.

⁶ J. Sokolnicki, Dwie konstytucje, „Rzeczpospolita Polska”, nr 4 (176), 30 kwietnia 1969.

⁷ R. Turkowski, Parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1945-1972, Warszawa 2001, s. 233.

⁸ J. Nowina-Sokolnicki, Na marginesie sprawy Jana Nowaka-Jeziorańskiego o Ambasadorze Rzeczypospolitej Polskiej Aleksandrze Ostoi-Starzewskim, Poznań 2002, s. 10.

⁹ J. Nowina-Sokolnicki, Szkic do autobiografii, [w:] R. Majka, Nieznany Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Juliusz Nowina-Sokolnicki. Tom 1, Poznań 2006, s. 31.

¹⁰ Komunikat PAT nr 3/72, „Rzeczpospolita Polska”, nr 4/5 (212/213) z kwietnia-maja 1972.

¹¹ Były to trzy rządy Sergiusza Ursyn-Szantyra (od 30 grudnia 1972 do 18 stycznia 1976), rząd Zenona Janasiaka (od 10 lutego 1976 do 4 kwietnia 1978), rząd Ryszarda Józefa Zawiszy (od 26 kwietnia 1978 do 10 maja 1979), rząd Stanisława Zięby (od 10 maja 1978 do 3 maja 1980, rząd Jana Zygmunta Sobolewskiego (od 28 maja 1980 do 17 lutego 1981), trzy rządy Jana Libronta (od 14 marca 1981 do 14 września 1985) i trzy rządy Jana Alfreda Chanerley-Łokcikowskiego (od 11 listopada 1985 do 22 grudnia 1990).

¹² Wśród odznaczonych przez niego Orderem Orła Białego osób znaleźli się m.in. legendarny kapelan „Solidarności” ks. prałat Henryk Jankowski i przewodniczący „Solidarności” Lech Wałęsa – Komunikat Służby Informacyjnej, „Free Poland – Wolna Polska”, nr 108 z 31 października 1989. Ten pierwszy był zresztą później „Ministrem Stanu Rządu RP na Uchodźstwie” w ostatnich gabinetach rządowych powoływanych przez Sokolnickiego.

¹³ Poza Polakami byli to przedstawiciele Królewskiego Dworu Albanii, Królewskiego Dworu Bułgarii, Królewskiego Dworu Rumunii, niepodległego Państwa Chorwacji, Tymczasowego Rządu Republiki Czechosłowackiej i Wolnej Estonii.

¹⁴ Więcej danych na temat tej działalności znajduje się w zbiorach Archiwum Organizacji i Redakcji „Wolna Polska”.

¹⁵ Order of Saint Stanislas. Handbook 1765, red. M. Subritzky-Kusza, Tauranga 2004; R. T. Komorowski, Kawalerowie i DamyOrderu Świętego Stanisława, Poznań 2006; N. Wójtowicz, Praemiando Incitat — Order Świętego Stanisława (Wybrane dokumenty), Warszawa 2007.

¹⁶ Akt przekazania suwerennej władzy z 11 listopada 1990 r. (Kopia dokumentu w zbiorach autora); Zob. też: Orędzie Prezydenta RP, „Gwiazda Polarna” z 29 grudnia 1990.

¹⁷ W tej sytuacji zgoła kabaretowo brzmi oświadczenie Jana Zbigniewa Potockiego, który powołując się na sukcesję uzyskaną od umierającego Sokolnickiego ogłosił się kolejnym Prezydentem Rzeczypospolitej – zob. Tymczasowe Biuro Prezydenta Rzeczpospolitej (na Uchodźstwie) Jana Zbigniewa Potockiego, http://order-of-st-stanislas.org/dokument.htm (odczyt z września 2009 roku).

OD REDAKCJI: Prezydent II RP Juliusz Nowina - Sokolnicki nie miał prawa bezimiennie przekazać władzy prezydenckiej (Konstytucja Kwietniowa z 1935 roku), dlatego też jego przekazanie prezydentury było prawnie nieważne. Prezydentem II RP pozostał do śmierci w 2009, przed samą śmiercią swoim następcą mianując Jana Hrabiego Potockiego, pełniącego do chwili obecnej zaszczytny urząd Prezydenta II RP.