Wojna w Syrii wchodzi w jedną z
decydujących faz. Z jednej strony – ponowne zajęcie Palmiry przez armię
Państwa Islamskiego, z drugiej świętowanie wyzwolenia Aleppo przez jego
mieszkańców po zniszczeniu ostatnich punktów oporu i tym samym
zakończeniu krwawej, czteroletniej okupacji miasta przez wspólnotę sił
Al-Kaidy, ISIS i syryjskiej opozycji (która oficjalnie uznała się za
sojusznika dżihadystów). Trzeba natomiast pamiętać o tym, iż po stronie
rządu Baszara al-Asada nie tylko walczy regularna armia oraz jednostki
Armii Obrony Narodowej. Oprócz nich walczą również żołnierze z
irańskiego Korpusu Strażników Rewolucji, Hezbollahu, nacjonaliści
arabscy, syryjscy oraz ochotnicy z Europy i USA. Dzisiaj będzie mowa o
jednej z wartych uwagi partii nacjonalistycznych na Bliskim Wschodzie,
jaką jest Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna.
Zanim przejdziemy do zagadnień
związanych z syryjskim socjal-nacjonalizmem, warto by podjąć na początek
zagadnienie samego nacjonalizmu na Bliskim Wschodzie. Przeciętnym
obserwatorom tego, co się dzieje w świecie polityki w tamtej części
świata może wydawać się, że świat arabski to jedynie religia islamska,
terroryzm zbudowany na fundamentalizmie religijnym, ropa naftowa i
pustynia, co jest poważnym nadużyciem. Bliski Wschód to nie tylko
strategiczne złoża ropy naftowej, to nie tylko działalność
terrorystyczna, ale to przede wszystkim tysiące lat cywilizacji
starożytnej Mezopotamii, Persji i Egiptu, to historia wielu zabytków,
miejsc kultury, odkryć naukowych i społecznych, które poniekąd wywierały
wpływ na sąsiadujące ze światem arabskim kultury, w tym i europejską.
To dorobek wielu pokoleń, który jest niszczony przez wahabickich
ekstremistów. To również historia nacjonalizmów, różniących się jednak w
swojej specyfice od nacjonalizmu europejskiego, historia naseryzmu,
baasizmu, ruchu młodotureckiego, myśli Muammara Kaddafiego, Antuna
Sa’adeha, Saddama Husajna czy rewolucji irańskiej z 1979 roku. To
zarazem i wielowiekowe walki wpływów regionalnych i światowych mocarstw o
strategiczne surowce na Bliskim Wschodzie, krwawe konflikty zbrojne o
skali lokalnej, a momentami nawet globalnej.
Bliski Wschód charakteryzuje dość duża
mozaika kulturowa, etniczna i narodowościowa, stąd nie można stawiać w
równym rzędzie idei nacjonalistycznej w Europie z Bliskim Wschodem.
Dlaczego? Ponieważ w przypadku tej drugiej części świata czynnikiem
narodotwórczym nie jest ani rasa, ani jednolita etnicznie i zwarta
społeczność zamieszkująca dane terytorium, z którym jest związana
historycznie i kulturowo, lecz środowisko naturalne, stąd naród w
rozumieniu arabskim stanowił wieloetniczną społeczność, stworzony na
bazie jedności geograficznej, interakcji kulturowej między
zamieszkującymi dane terytorium ludami oraz wspólnego dziedzictwa
historycznego. Naród nie zamykał się w kategoriach jedynie etnicznych,
zaś przynależność do danego narodu miała wymiar duchowy, związany bądź z
religią chrześcijańską, bądź sekularyzmem, a wielonarodowy charakter
nacjonalizmów w tym regionie przejawiał się w obejmowaniu w ramach
narodu członków innych wyznań, narodów i grup etnicznych wrośniętych w
kulturę zamieszkiwanego regionu. Pionierami nacjonalizmów
bliskowschodnich, w tym i syryjskiego, byli chrześcijanie. Wynikało to z
faktu, iż chrześcijanie na Bliskim Wschodzie stanowili znaczącą
mniejszość religijną, a w Libanie – połowę ludności (29% – maronici, 10%
– prawosławni, 6% – grekokatolicy, 5% – Ormianie). Będąc otoczeni przez
świat oparty na nauce muzułmańskiej, chrześcijanie arabscy, libańscy,
syryjscy etc., poszukiwali swojej tożsamości, stawali się pionierami
nacjonalizmu na wzór Europy. W świecie arabskim konkurowały ze sobą o
wpływy Falanga Libańska, Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna oraz
Partia Odrodzenia Arabskiego „Baas”.
Początki Syryjskiej Partii Socjal-Nacjonalistycznej (z arab. القوميالاجتماعي–al-Hizb as-Sūrī al-Qawmī al-Ijtimā’ī) datuje
się na dzień 16 listopada 1932 roku, gdy w konspiracji powstała
Syryjska Partia Narodowa. Trzy lata później oficjalnie się
ukonstytuowała jako partia polityczna, w swojej ideologii nawiązywała do
syntezy nacjonalizmu i socjalizmu arabskiego, idei Wielkiej Syrii oraz
częściowo czerpała wzorce z faszyzmu włoskiego. Przewodniczącym partii
był wspomniany Antun Sa’adeh (1904 – 1949), syn Chalila Sa’adeha, z
zawodu lekarza i publicysty niepodległościowego, z wyznania prawosławny
chrześcijanin, aktywista narodowy i zarazem oddany sprawie syryjskiej
patriota, który już w wieku 14 lat spalił flagę Imperium Osmańskiego,
dając wyraz swojemu przywiązaniu do niepodległości Syrii.
Przebywając na emigracji w Brazylii,
Sa’adeh formułował swój program polityczny w efemerycznych grupach
powstałych wśród syryjskich emigrantów, tj. Organizacji Syryjskich
Oddziałów Młodzieżowych i Partii Wolnych Syryjczyków. W 1930 roku wrócił
do Syrii, gdzie w latach późniejszych została założona partia.
Pozyskiwała członków wśród studentów syryjskich i libańskich
uniwersytetów (m.in. Uniwersytetu Amerykańskiego w Bejrucie), młodych
intelektualistów oraz członków mniejszości wyznaniowych, szczególnie
alawitów i chrześcijan.
Ideologia SPN opierała się na wizji terytorialnej Wielkiej Syrii, powiązanej przez Sa’adeha z pojęciem Bilad asz-Szam
(z arab. بلادالشام). Wielką Syrią określa się środowisko geograficzne, w
którym rozwinęło się państwo syryjskie oparte na jego naturalnych
granicach, które wyznaczają kolejno: góry Taurus na północy, góry Zagros
na północnym wschodzie, Morze Czerwone i Pustynia Syryjska na południu,
Morze Śródziemne i Kanał Sueski na zachodzie oraz Wielki Nefud
(piaszczysta pustynia w północnej części Półwyspu Arabskiego) i Zatoka
Perska na południowym wschodzie. Te tereny są znane pod nazwą Żyznego
Półksiężyca. Syryjski socjal-nacjonalizm wykluczał Żydów, natomiast
dopuszczał istnienie i asymilację na swoich ziemiach Kurdów, Ormian i
Czerkiesów. Głosił wyższość Syryjczyków nad Arabami, to wynikało z
odrzucenia panarabizmu i wątpliwości w możliwość politycznego zbudowania
wielkiego narodu arabskiego, biorąc pod uwagę odrębność i specyfikę
narodu syryjskiego, który był w starożytności – wg Sa’adeha – bardziej
ukształtowanym narodem niż Arabowie i mimo posługiwania się tym samym
językiem nie uważał się za grupę etniczną pochodzenia arabskiego, tylko
za odrębną nację. W tym zakresie inspirował się m.in. książką jezuity
Henry’ego Lammesa pt.: La Syrie. Natomiast z inspiracji
faszyzmem włoskim Sa’adeh zaczerpnął bezwzględne posłuszeństwo członków
partii wobec przywództwa, kult wodzostwa oraz tworzenie paramilitarnych
organizacji młodzieżowych.
Ideologia SPN zawierała się również w Ośmiu Podstawowych Zasadach, których treść przedstawia się następująco:
- Syria jest dla Syryjczyków, a Syryjczycy są jednym narodem.
- Sprawa Syryjska jest integralną sprawą narodową, zupełnie różną od innych spraw.
- Kwestia Syryjska jest sprawą Syryjskiego Narodu i Syryjskiej Ojczyzny.
- Naród Syryjski jest wynikiem jedności etnicznej Syryjskich Ludzi, który rozwinął się w całej historii.
- Syryjska Ojczyzna to przestrzeń geograficzna, w której ewoluował Naród Syryjski. Ma określone, naturalne granice i rozciąga się od obszaru Taurus na północnym zachodzie i gór Zagros na północnym wschodzie, poprzez Kanał Sueski i Morze Czerwone na południu, obejmuje Półwysep Synaj i Zatokę Akaba, i od Morza Syryjskiego na zachodzie, włącznie z wyspą Cypr, do łuku Pustyni Arabskiej i Zatoki Perskiej na wschodzie (Region ten jest znany pod nazwą Syryjskiego Żyznego Półksiężyca.
- Naród Syryjski jest jedną społecznością.
- Syryjski Ruch Socjal-Nacjonalistyczny czerpie swoją inspirację z talentów Narodu Syryjskiego oraz jego kultury politycznej i krajowej historii.
- Interes Syrii przewyższa wszelki inny interes.
Zgodnie ze statutem partii z 1934 roku
Antun Sa’adeh był wodzem partii i sprawował do śmierci swój urząd
partyjny, Rada Najwyższa SPN pełniła jedynie funkcje doradcze, natomiast
wszyscy członkowie partii mieli być bezwzględnie posłuszni. Równie
ważnym wyróżnikiem społecznym SPN był program zawarty w Pięciu Zasadach
Reform:
– zasady od 1. do 3. obejmowały
umiarkowaną świeckość państwa, w czym na korzyść ideologii SPN
przemawiało głoszenie teorii o dwóch postaciach islamu: mahometanizmie i
chrystianizmie (co odzwierciedla symbol Al-Zawba, symbol burzy będący
połączeniem muzułmańskiego półksiężyca z chrześcijańskim krzyżem)
– zasada 4. znosiła feudalizm i
wyrażała istotę działalności gospodarczej, opartej o fundamenty
produkcji, ochronę praw pracowniczych oraz interes narodowy i państwowy
Syrii. To miało stanowić przeciwwagę dla idei walki klas.
Działalność Syryjskiej Partii
Socjal-Nacjonalistycznej skierowana była przeciwko Falandze Libańskiej,
arabskiej partii Pomoc (z arab. Najjadah), żydowskiej imigracji do Syrii
i Palestyny oraz francuskim władzom mandatowym. 10 grudnia 1935 roku
Antun Sa’adeh został aresztowany po zorganizowaniu konferencji partyjnej
w Bejrucie. W trakcie konferencji powiedział, iż nie uznaje istnienia
państwa libańskiego, domagając się stworzenia unii libańsko-syryjskiej.
Proces był szeroko relacjonowany, uważano, iż prawdziwej zdrady
dopuściła się Francja poprzez wprowadzenie systemu mandatowego. W lutym
1937 roku ponownie aresztowano Sa’adeha po starciach z policją w
miejscowości Bekfeyya, jednak zdołał zbiec potajemnie z kraju, udał się
do Europy i Ameryki Łacińskiej. Podczas II wojny światowej pracował w
berlińskim radiu, poparł atak wojsk niemieckich na Francję i Wielką
Brytanię, licząc, że zwycięstwo Niemiec będzie wyraźną pomocą w
usunięciu francuskiego dyktatu kolonialnego, jaki nadal spoczywał nad
Syrią. Emigracja Sa’adeha doprowadziła do utraty znaczenia partii w
walce o niepodległą Syrię, mimo tego jej ochotnicy zaangażowali się w
antyfrancuskie walki – w 1943 roku bronili Bshamoun przed Francuzami, w
1945 roku zdobyli i wygnali francuskich żołnierzy z cytadeli w Hama, a w
1948 roku – już po zakończeniu II wojny światowej – batalion SPN
„Zawba’ah” pod dowództwem Mustafy Sulejmana walczył przeciw wojskom
izraelskim między Lydda i Ramleh.
W 1943 roku kolonialne władze francuskie
skazały zaocznie przywódcę SPN na 20 lat więzienia za działalność
niepodległościową. 2 marca 1947 roku dzięki pomocy libańskich polityków,
Kamala Dżumblatta i Kamila Szamuna, Sa’adeh wrócił do Libanu, witany
przez rzesze swoich zwolenników. Zmieniono nazwę partii z Syryjskiej
Partii Narodowej na Syryjską Partię Socjal-Nacjonalistyczną i
scentralizowano jej struktury. SPSN stała się znaczącą siłą polityczną w
powojennym Libanie, tajny raport brytyjskiego ministerstwa spraw
zagranicznych oceniał liczebność członków partii wiosną 1949 roku na
około cztery tysiące osób, głównie druzów i prawosławnych, z
największymi wpływami w Libanie Górskim. Duże wrażenie wywarł przewrót
wojskowy w Syrii, którego w marcu 1949 roku dokonał Husni az-Za’im,
zamachowiec związany swego czasu z SPN. Wierząc w przychylność Syrii,
natychmiast po przybyciu do Libanu Sa’adeh wezwał do zbrojnego obalenia
prezydenta Biszary al-Churiego oraz krytykował podział władzy między
chrześcijanami a muzułmanami. Przeciwko jego partii zjednoczyły się
władze libańskie z Falangą Libańską oraz środowiskami arabskimi.
9 czerwca 1949 roku miała miejsce w
Bejrucie, zwana „incydentem Jimmayzi”, obława bojowców Falangi na
drukarnię SPSN, w jej trakcie aresztowano ponad 2500 członków partii, a
około 700 z nich, w obawie przed represjami, uciekło z Syrii. Od lipca
1949 roku natomiast trwały walki na południu doliny Bekaa wzdłuż granicy
syryjsko-libańskiej, ostatecznie zakończone porażką syryjskich
nacjonalistów. Libański rząd uznał, iż SPSN sprowokował zamieszki w
Bejrucie i zdelegalizował tę partię. Antun Sa’adeh w związku z tym udał
się do Damaszku, gdzie został przyjęty przez prezydenta az-Za’ima, który
zgodził się poprzeć jego plan obalenia rządu w Bejrucie. Próba
przeprowadzenia zamachu stanu jednak się nie powiodła, oddziały SPSN,
niedostatecznie uzbrojone i bez wsparcia syryjskiego, zostały szybko
rozbite przez armię libańską. Równocześnie az-Za’im wraz z premierem
Syrii Muhsinem al-Barazim i premierem Libanu Rijadem as-Sulhem zawarli
porozumienie, na jego mocy w zamian za uznanie władzy az-Za’ima przez
Bejrut miał zostać wydany Sa’adeh. I tak też się stało. 6 lipca 1949
roku Antun Sa’adeh został wydany władzom libańskim, a po błyskawicznym
procesie sąd skazał go na karę śmierci za zdradę stanu. 8 lipca 1949 o
świcie Sa’adeh został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny.
Rozstrzelanie Antuna Sa’adeha i
aresztowania członków SPSN nie osłabiły jednak siły tej partii
nacjonalistycznej. Na czele partii stanął George Abd al-Masih, który
przeniósł siedzibę SPSN do Damaszku. 14 sierpnia 1949 roku syryjscy
nacjonaliści dokonali przewrotu wojskowego w Syrii, w jego trakcie
dokonali udanego zamachu na generała az-Za’ima, odpowiedzialnego za
ekstradycję do Libanu i śmierć Sa’adeha. 17 lipca 1951 roku ofiarą
terrorystycznej działalności SPSN padł premier Libanu, Rijad as-Sulh.
Lata 50. XX wieku jednak były ostatnim okresem, świadczącym o sile
syryjskiego socjal-nacjonalizmu, który zaczął być coraz bardziej
odsuwany na margines polityczny, na rzecz baasizmu. 22 kwietnia 1955
roku miał miejsce zamach na wiceszefa sztabu armii syryjskiej i członka
partii „Baas”, Adnana al-Malkiego, doprowadził on do surowych represji i
rozłamu w partii, Abd al-Masih obarczony winą za organizację zamachu
został usunięty z partii, a w ślad z nim 60% jej członków.
Po represjach i rozłamach w Syryjskiej
Partii Socjal-Nacjonalistycznej, jej przywódcą został Assad al-Ackhar,
dokonał on reformy programu politycznego, usunął m.in. salut rzymski
oraz poparł prozachodni projekt utworzenia Arabskiego Państwa
Federalnego, czyli państwa opartego o unię iracko-jordańską, celem
utworzenia politycznej przeciwwagi dla panarabskich postulatów partii
„Baas” i prezydenta Egiptu, Gamala Abdela Nasera, którzy byli
inicjatorami unii syryjsko-egipskiej w formie Zjednoczonej Republiki
Arabskiej. W 1958 roku, celem zrealizowania swoich postulatów, syryjscy
nacjonaliści pozyskali nieoczekiwanego sojusznika, jakim była Falanga
Libańska, w walce o wsparcie rządu Camille’a Chamouna przeciwko lewicy i
armii syryjskiej. 29 czerwca 1958 roku jednostki SPSN starły się z
bojówkami Postępowej Partii Socjalistycznej pod Shemlan i Einabb. Jednak
wybory z 1960 roku przyniosły fiasko syryjskim nacjonalistom, wobec
tego SPSN, na której czele wówczas stał potomek Antuna Sa’adeha,
Abdullah Sa’adeh, postanowiło zdobyć władzę siłą. Trzej oficerowie,
Badih Ghazi, Shawqi Khayrallah i Fouad Awad, zorganizowali spisek,
którego celem miało być aresztowanie prezydenta Libanu Fueda Chehaba.
Mając do dyspozycji jedynie batalion czołgów pod wodzą kapitana Awada
oraz 300 bojowców SPSN, podległych komendzie porucznika Ali Hajj
Hassana, 31 grudnia 1961 roku podjęto próbę zamachu stanu. Zakończyła
się ona klęską i dalszą falą represji wobec członków partii – 5500 osób
wraz z całym kierownictwem zostało aresztowanych, co miało dać pretekst
do zakończenia jej działalności. Podczas pobytu w więzieniach członkowie
SPSN, In’am Ra’d i Munir Khuri, dokonali poważnej transformacji
ideowej, po zapoznaniu się z wykładniami marksizmu i socjalizmu
arabskiego, wysunęli na pierwszy plan postulaty socjalne, łącząc je ze
zbieżnością nacjonalizmów syryjskiego i arabskiego. W 1969 roku miał
miejsce kongres SPSN w Melkart, który w następstwie doprowadził do
rozłamu partii w 1974 roku.
W 1975 roku wybuchła wojna domowa w
Libanie. W ramach Ruchu Narodowego przeciwko Falandze Libańskiej
zjednoczyli się komuniści, socjaliści z Postępowej Partii
Socjalistycznej, partia „Baas”, naseryści oraz syryjscy nacjonaliści.
Rok później miała miejsce interwencja zbrojna Syrii w Libanie, co
pogłębiło podziały w partii: frakcja In’ama Ra’da pozostała w lewicowej
frakcji, a frakcja Ilyasa Qunayziha poparła syryjską interwencję. W 1978
roku Abdullah Sa’adeh doprowadził do zjednoczenia SPSN, jednak po
interwencji Izraela nastąpił dalszy rozłam – na prosyryjską Radę
Nadzwyczajną, pod wodzą Issama Mahayriego oraz antysyryjską Radę
Najwyższą Jubrana Jurayja. 14 września 1982 roku miał miejsce zamach
bombowy na prezydenta Libanu, Beszira Dżemajela, w siedzibie Falangi
Libańskiej, w dzielnicy Al-Aszrafijja w Bejrucie. Za ten zamach został
skazany syryjski nacjonalista, Habib Chartouni. 1987 roku szyickie
skrzydło SPSN, pod kierownictwem Jamala, przyłączyło się do Hezbollahu.
22 października 1989 roku w
mieście Taif w Arabii Saudyjskiej zostało podpisane porozumienie
kończące libańską wojnę domową (zwane Kartą Zgody Narodowej),
weszło ono w życie 4 listopada 1989 roku. Przewidywało umocnienie roli
premiera kosztem prezydenta, a także inne daleko idące reformy
polityczne. W 1990 roku została wprowadzona, zgodnie z Kartą, poprawka
do konstytucji dająca większe uprawnienia muzułmanom w zakresie władzy, a
24 grudnia 2000 roku utworzono rząd jedności narodowej, na którego
czele stanął prosyryjski sunnita, Omar Karami. Oprócz tego Liban został
oddany pod protektorat Syrii. To umożliwiło aktywność polityczną SPSN w
mozaice politycznej Libanu. W 1992 roku, w wyborach syryjscy
socjal-nacjonaliści zdobyli sześć mandatów, a w rządzie tego państwa
stanowiska ministerialne sprawowali reprezentanci tejże partii – Ali
Qanso i Asaad Hardan jako ministrowie pracy. Pod względem programowym
SPSN z jednej strony konsekwentnie reprezentowała orientację
prosyryjską, z drugiej nie ustawała w wysiłkach na rzecz rozbicia
systemu konfesyjnego. Zmodyfikowano nieco stosunek do kwestii
żydowskiej, zaczynając po 2002 roku odróżniać Żydów od syjonistów. Próba
zreformowania partii w kierunku demokratycznym, jaką podjął Yusuf
al-Ashqar, przewodniczący w latach 1992-1994, nie powiodła się jednak na
skutek oporu milicji partyjnej. W 2001 roku przywódcą SPSN został
Jibran Raif Arayji.
Odrodziła się też działalność
socjal-nacjonalistów w Syrii. 5 sierpnia 2001 roku zezwolono na pierwsze
od roku 1955 publiczne zebranie SPSN w tym kraju, w maju 2005 roku
partia została zaproszona do Narodowego Frontu Postępowego – koalicji
kierowanej przez Baas. Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna jest
ugrupowaniem niewielkim. The Economist w 1985 roku nazwał SPSN
organizacją „dziwaczną, farsową i idiotyczną”. Michael C. Hudson
określił socjal-nacjonalistyczną ideologię jako doktrynę totalnej
ucieczki. Działacze SPSN biorą czynny udział w konflikcie w Syrii,
wspierając rząd Baszara al-Asada w walce z rebeliantami i siłami
zbrojnymi ISIS. Są zorganizowani w regularne formacje i oddziały
młodzieżowe, których zadaniem jest ochrona lokalnych wspólnot,
miejscowości, dbałość o stabilizację kontrolowanych przez siebie
regionów oraz działa w sojuszu z oddziałami Hezbollahu. Oddziały
ochotnicze SPSN brały udział m.in. w walkach o Palmirę, Dara i Aleppo. W
sierpniu 2013 roku kierownictwo partii nawiązało kontakt z hiszpańskimi
nacjonalistami z Movimiento Social Republicano, celem omówienia
sytuacji w Europie i na Bliskim Wschodzie oraz przedyskutowania
możliwości współpracy bilateralnej. W grudniu 2013 roku działacz
wydziału zagranicznego SPSN, Hassan Sakr, był prelegentem na kongresie
„Jornadas de la Disidencia” w Madrycie. W lutym 2014 roku przedstawiciel
SPSN wziął udział w IV Dniach Antyglobalizmu w Saragossie.
Historia i organizacja Syryjskiej Partii
Socjal-Nacjonalistycznej jest jedną z interesujących historii w
zakresie idei nacjonalistycznej na Bliskim Wschodzie. Początkowo
stworzona, jako partia dążąca do obalenia francuskiego dyktatu
kolonialnego na rzecz idei Wielkiej Syrii, z czasem przechodziła chwile
triumfu, klęski i krwawych represji, jednak mimo upływu czasu jej idea
wciąż trwa w sercach wielu Syryjczyków, co chociażby widać po udziale
działaczy SPSN w wojnie w Syrii oraz nawiązywaniu kontaktów z
europejskimi nacjonalistami. To pokazuje, iż – cytując dr Jarosława
Tomasiewicza – SPSN jest czymś więcej niż ciekawostką ornitologiczną oraz
świadczy o wadze nacjonalizmów arabskich dla walki z syjonizmem i
globalizmem. Warto więc zainteresować się szerzej tymi zagadnieniami.
Wybrane źródła:
- Hanf, Coexistence in Wartime Lebanon. Decline of a State and Rise of a Nation, Londyn 1993.
- McHugo, Syria. From the Great War to the Civil War, Londyn 2014
- M. Moubayed, Steel and Stilk. Men and Women who shaped Syria 1900 – 2000, Seattle 2006.
- Tomasiewicz, Syryjska Partia Socjal – Nacjonalistyczna – chrześcijański sojusznik Syrii w Libanie, „geopolityka.org”, 4 lutego 2011 [dostęp: 18 grudnia 2016], <http://www.geopolityka.org/analizy/jaroslaw-tomasiewicz-syryjska-partia-socjal-nacjonalistyczna-chrzescijanski-sojusznik-syrii-w-libanie>.
- Zdanowski, Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku, Wrocław 2010.
NazRev, Antun Saadeh – twórca idei Wielkiej Syrii, „Nacjonalista.pl”, 8 lipca 2013 [dostęp: 18 grudnia 2016], <http://www.nacjonalista.pl/2013/07/08/nazrev-antun-saadeh-tworca-idei-wielkiej-syrii/>.