W
dzisiejszych czasach, tak samo jak we wszystkich innych epokach od
czasów pierwszych malowideł na ścianach mrocznej jaskini w Lascaux,
wolność dumnie stoi na piedestałach wszystkich narodów świata. Powiem
więcej, wolność mości sobie również wygodne lokum w naszych sercach i w
naszych hierarchiach wartości. Czy jednak rzeczywiście wolność to takie
nieskończone dobro?
Wolność jest rozpatrywana przez
filozofów, psychologów, etyków, duchownych oraz wszystkich innych
Kowalskich, którzy snują swoje marzenia. Niestety, jak każde pojęcie, za
które chwytają się naukowcy i potężne umysły uczonych, i to doczekało
się tak dogłębnych analiz, że pozornie prosta i potocznie zrozumiała
wartość staje się nierozwikłaną zagadką. Po pierwsze podzielono wolność
na pozytywną, czyli „wolność do” oraz wolność negatywną, czyli „wolność
od”. Ta pierwsza skupia się na tym, co nie jest ograniczeniem, czyli na
wolności do tworzenia, do dzielenia się swoimi poglądami i opiniami z
innymi oraz do wyznawania swojej religii. Druga z sióstr zajmuje się
raczej więzami, które nas krępują, czyli na wolności od nałogów,
wolności od tyranii etc. Współcześnie Polak ma o wiele więcej wolności
negatywnej, która go nie ogranicza, niż wolności pozytywnej, która daje
mu możliwość samospełnienia. Niestety w pogoni za prymitywnie rozumianą
wolnością, w wąskim rozumieniu jako wolność negatywna, dziś ludzie
protestują przeciw wszystkim ograniczeniom, jak gdyby ich zanik miał dać
im szczęście. Czy jednak jest to dobra droga?
Żeby odpowiedzieć sobie na takie pytanie
należy wykorzystać narząd ukryty pod sklepieniami naszych czaszek i
wybiec nieco w przyszłość. Jeżeli skupimy się na ograniczeniach i
będziemy walczyć jedynie o wolność negatywną, to gdzie staniemy? U progu
śmierci. Niestety człowiek jest jedynie człowiekiem, a nie Bogiem, i
zawsze będzie zależny od ogromnej ilości nie tylko czynników
przyrodniczych czy losowych, ale także od innych ludzi. Kupując chleb,
winniśmy być wdzięczni rolnikowi, piekarzowi, konstruktorowi młyna,
kierowcy transportującemu chleb do piekarni, kasjerce w sklepie,
pracownikom elektrowni… W skrócie: społeczeństwu, które jest potężną
machiną powiązanych milionów małych trybików, które pozwalają nam żyć w
sposób, który dziś uważamy za cywilizowany. Ponadto człowiek jest istotą
społeczną, co pokazuje niezwykła obserwacja dokonana przez węgierskiego
psychiatrę Rene Spitz’a. W XX w. zaobserwował, że w żłobkach
prowadzonych przez siostry zakonne umierało co 3 niemowlę. Jako grupę
kontrolną porównał on dwie inne placówki o podobnych warunkach bytowych i
okazało się, że śmiertelność była w nich nieomal równa zeru. Jedyną
zmienną, którą odkryli naukowcy, była ilość dotyku, jaką opiekunki
obdarowywały swoich wychowanków. Takie odizolowanie rozwijającego się
młodego organizmu od dotyku innych osób wskazało potężny fakt: ludzie
samotni giną. Nie mniej zabójcza jest dla homo politicus samotność w
wieku dorosłym. Depresja, brak motywacji oraz chęci do życia, to tylko
kilka z przytłaczających objawów samotności. Statystyka pokazuje, że
ludzie samotni umierają niemal o 10 lat wcześniej niż ludzie, którzy
założyli rodziny. Te kilka danych pokazuje, że wolność od innych ludzi
jest decyzją o śmierci, jednak by wyjaśnić sytuację do końca, musimy
pójść o krok dalej.
Załóżmy, że udało nam się uniezależnić
od innych ludzi. Staliśmy się absolutnie samowystarczalni z elektrownią
słoneczną, wodociągiem połączonym z podziemną żyłą wodną i prywatną
farmą, skąd czerpiemy żywność. Teraz w drodze ku wolności absolutnej
stajemy przed jeszcze większym problemem. Jak uwolnić się od przymusu
pracy? Wybudować taką ilość robotów i tak zautomatyzować systemy, by
nasze mieszkanie pracowało za nas i nas karmiło, naprawiało się i
działało bez naszej pomocy. Robi się coraz przyjemniej. Brakuje tylko
drinków z parasolką… Ale zaraz. Teraz pojawia się kolejny problem. Jak
stać się niezależnym od własnych pragnień i pożądań. W końcu wolny wybór
nie może być kontrolowany przez nasze biologiczne potrzeby i popędy!
Przechodzimy do medytacji i uczymy się ascetycznego życia poza
pożądaniami. W ten jednak sposób dajemy niejako dowód na to, że nasze
działanie, jak na ironię, zostało podyktowane właśnie przez te popędy. W
końcu to przez nie siedzimy po turecku ucząc się medytacji! W ciszy
spływa na nas zrozumienie. Nie dość, że nie uwolnimy się z więzów
własnej psychiki, to jeszcze nie uwolnimy się z więzów biologii własnego
ciała oraz z więzów zdarzeń losowych. Ponadto nie uwolnimy się od tych
maszynek, które stworzyliśmy w pogoni za wolnością negatywną. Jeżeli
największą wartością, którą kierowaliśmy się przez całe życie, była
właśnie ta forma wolności, to stajemy twarzą w twarz ze śmiercią. Tylko
ona bowiem oznacza zerwanie ze wszystkimi więzami. Zarówno naszej
psychiki, jak i biologii organizmu. To, czy po śmierci będziemy wolni,
pozostaje zagadką. Pewne jest jednak, że pozbędziemy się ograniczenia,
jakim stało się dla nas własne ciało.
Skoro eksperyment podążania do wolności
absolutnej nie wypalił, to musi oznaczać, że jednak nie jest ona
wartością jednolicie białą. Nie kontrastuje ona z czernią zła, a staje
się raczej kolejnym z wielu szarych elementów naszego życia, który
arbitralnie musimy przydzielić albo do strony światła, albo ciemności.
Warto jednak dla równowagi rzucić okiem, jak sytuacja ma się po drugiej
stronie barykady. Skoro wolność absolutna jest równa śmierci to wartość
przeciwna winna być równa życiu! Niewola równa życiu – brzmi jak
totalny absurd – lecz powinniśmy, sięgając po dostępne nam namiastki
obiektywizmu, rozpatrzyć obie strony barykady.
Tym razem nakładamy na siebie więzy
zamiast, jak zwykle, walczyć z nimi. Eksperyment myślowy z całkowitym
ograniczeniem jest jednak znacznie trudniejszy do przeprowadzenia,
bowiem w każdej niewoli możemy znaleźć wolność. Człowiek zamknięty w
najciaśniejszej klatce ma wolny umysł, którym może dryfować,
dokądkolwiek zamarzy. Człowiek żyjący w najgłębszym autoograniczeniu –
totalnej i absolutnej ascezie, żyje ascezą ponieważ, ją wybrał.
Człowiek, który decyduje się na żebraczy tryb życia, uzależniając się w
pełni od społeczeństwa, czuje potężną dawkę wolności, ponieważ nie jest
uwiązany zobowiązaniami społeczno-ekonomicznymi. Człowiek wybierający
życie zwierzęcia, niczym wilk, który jest w pełni zależy od swoich
popędów, jest rozumiany wręcz jako uosobienie wolności. Czy ktokolwiek
uważa wilka, lwa lub sarnę za niewolników? Czy ktokolwiek uważa, że
mnich za klasztornymi murami czuje się więźniem? Czy ktokolwiek sądzi,
że asceta nie czuje się wolny? Zatem w poszukiwaniu autentycznego i
totalnego zniewolenia doszliśmy do niesamowitego faktu. Każdy człowiek
nosi wolność w sobie samym i nie jesteśmy w stanie mu jej odebrać
całkowicie. Więzienie w jakim możemy zamknąć człowieka, jest jedynie
zmniejszeniem dostępnej przestrzeni wokół niego, lecz w końcu każdy z
nas jest w takim rozumieniu niewolnikiem uwięzionym w makro-więzieniu –
kuli ziemskiej. Nakładanie na siebie samego kolejnych ograniczeń
wykonywanych jako akty woli są według mnie wyznacznikiem prawdziwej
wolności. Bowiem tylko człowiek wolny może zdecydować się na poświęcenie
dla dobra innych, czyli samoograniczenie, które jest przeciwne
wrodzonemu instynktowi wolności.
Dziś nasz współczesny świat zawiera
niezwykle mało ograniczeń i w ten sposób zaczynamy się powoli
odczłowieczać. Coraz bardziej przypominamy dzikie zwierzęta społeczne,
które odruchowo i tłumnie walczą z każdą formą ograniczeń zapominając,
że każdy gest altruizmu jest aktem samoograniczenia na rzecz kogoś
innego. W świecie absolutnie wolnym nie ma miejsca na altruizm, a świat
totalnie ograniczony nie istnieje. Przy życiu w pełni świadomym człowiek
pozostaje wolny zawsze i walka z ograniczeniami jest walką z
wiatrakami. Zamiast zajmować się utopijnym spoglądaniem na życie bez
ograniczeń powinniśmy starać się tak dobrać ograniczenia, by przy pełnej
świadomości móc uszlachetniać swój żywot poprzez pokazy zwycięstwa
aktów woli będących w opozycji do wolności negatywnej. Do aktów
samoograniczającego poświęcenia na rzecz innych. Na rzecz poświęcenia w
imię idei, które nie są utopijnymi narzędziami polityków, a wyrazami
prawdziwej szlachetności. W końcu powinniśmy walczyć o wolność
pozytywną, która pozwoli nam w chwili śmierci raczej cieszyć się, niźli
obawiać, i w przeszłość patrzeć z satysfakcją, a przed Bogiem stanąć z
dumnie uniesionym czołem.