 |
| Kozacy składający broń przed Brytyjczykami (maj 1945 r.) |
Gdy w r. 1673 pojawił się na Siczy Zaporoskiej Matiuszka Worobjew,
chłop pańszczyźniany Dymitra Wiśniowieckiego i ogłosił się rzekomym
carewiczem Symeonem a Moskwa zażądała wydania samozwańca, Kozacy
odpowiedzieli dumnie że „od wieków wiecznych” Sicz nie wydawała ludzi.
Nie znaczy to oczywiście by narody, podobnie jak pojedynczy ludzie,
postępowały zawsze według dumnych oświadczeń, które o sobie samych
głoszą; raczej łamią je tak często jak tego życie wymaga. (W rezultacie i
nieszczęsny Worobjew w rok później został poćwiartowany i zakopany w
Moskwie w miejscu zwanym Błoto, obok Stieńki Razina). Natomiast świadczy
to, od jakich to już „wieków wiecznych” i w jak dalekim promieniu od
centrum kultury chrześcijańskiej uważano tradycję niewydawania ludzi w
ręce kata za rzecz z której należy być dumnym.
Od tego czasu wygłoszono na świecie dodatkowo tysiące pięknych
oświadczeń, napisano setki tysięcy wzniosłych słów, wykonano miliony
uroczystych gestów w imię kultury i ludzkości. Ale gdy 1 czerwca 1945
wzeszło słońce nad doliną rzeki Drawy,
płynącej wąskim korytem południowych Alp, oświetliło ono następujący
obraz: wielotysięczna ciżba na kolanach zasłaniająca się krzyżem; po
łąkach i polach rozbiegane tabuny koni i wielbłądów; kobiety z dziećmi
drapiące się na skaliste zbocza, uchodzące w śmiertelnym przerażeniu
przed kulami i pałkami chrześcijańskich żołnierzy, zapędzających
wszystko w ręce kata… – Co to było?
A no, gdybym chciał być złośliwy, powiedziałbym ironicznie: wydawanie „Azjatów” w ręce europejskiego marxizmu.
Z ocalałych, przebywający obecnie w Ameryce, b. generał Wiaczesław
Naumenko, od dziesięciu lat zbiera dane, listy, zeznania świadków,
rozproszone publikacje i t.d. Zgromadził słowem to co się nazywa
materiałem historycznym. Posegregował, skonfrontował krytycznie,
sprawdził autentyczność relacji i odrzucił co wkraczało w dziedzinę
legendy.
Cała sprawa nie interesuje mnie ze względów politycznych. Zacząłem ją
badać raczej przez ciekawość rzeczy najgłębiej ludzkich, objętych
niewłaściwym mianem: „nieludzkich”. Swojego czasu pisałem o Ponarach pod Wilnem,
gdzie mordowano Żydów. Pisałem o Katyniu, gdzie mordowano oficerów
polskich. Może zaważyła tu co nieco i ta okoliczność że i w Ponarach i w
Katyniu byłem osobiście. Otóż byłem też w dolinie rzeki Drawy.
Wprawdzie na kilka miesięcy przed opisywanymi wypadkami, ale znam teren,
a teren wielkiej chwały czy wielkiej zbrodni ma w sobie zawsze coś
przyciągającego. Teren! W danym wypadku spiętrzone fale rzeki, po
których płynęły później trupy; łąki, po których biegały później
bezpańskie konie; idealnie obojętne szczyty gór, jak zawsze pochłonięte
wyłącznie mijaniem się z obłokami; cała przestrzeń dramatu od Villach
poprzez Spittal, Steinfeld, Oberdrauburg i Lienz, z ich spiczastymi
wieżami kościołków katolickich, które dzwoniły o zmiłowanie nad ludem
prawosławnym, zanim im władze brytyjskie tego dzwonienia nie zakazały.
I jeszcze jedno: widziałem tych ludzi latem 1944, gdy przeprawiali
się przez Pilicę. Spotkałem ich w Częstochowie: barankowe czapki z
czerwonym denkiem; czarne od wiatru i kurzu, milczące, ponure twarze;
chude krowy uczepione do wozów. Żadnej eskorty. To nieprawda żeby ich
kto gnał. Sami ciągnęli na zachód. Nieskończone tabory. Na tle
europejskich kamienic robili istotnie wrażenie egzotyczne: „Azja”
uciekająca przed bolszewikami.
ODWRÓT NA ALPY
26 kwietnia 1945 skapitulowały wojska niemieckie we Włoszech. 27-go
ujęto Mussoliniego. W tym czasie na terenie republiki faszystowskiej
północnych Włoch znajdowała się grupa atamana Domanowa, czy jak sama siebie nazywała: „Kozacki Stan”,
rozłożona w rejonie miasta Tolmezzo, łącznie pod bronią przeszło 7.000
ludzi. Zgrupowanych koło wojska ludzi cywilnych, więc żon. dzieci,
starców i inwalidów, było 8.435. Cyfry te pochodzą z końca r. 1944 i nie
są zupełnie dokładne. Poza tym w ciągu zimy spływały do Włoch dalsze
fale uchodźców. Przybyły też później pułki kozackie 8-y i 10-y, których
liczebność nie jest bliżej znana. Prócz tego w pobliżu Gemony
stacjonował 3-i pułk zapasowy (około 2.500 ludzi), ale ten w odróżnieniu
od sił głównych Domanowa, skapitulował wobec partyzantów włoskich,
wywieziony został na południe i wydany bolszewikom w innych
okolicznościach.
Odmienną też grupę stanowił XV korpus kozacki
w składzie trzech dywizji, operujący na Bałkanach przeciwko wojskom
Tity. W tym okresie cofał się już na Graz i tam został wydany.
Przy grupie atamana Domanowa znajdował się znany szeroko z wojny domowej gen. Krasnow,
głośny pisarz emigracyjny, wódz ruchu kozackiego, wówczas starzec
76-letni, faktycznie nie sprawujący bezpośredniej władzy. W nocy z 27 na
28 kwietnia do kwatery Domanowa zgłosiło się trzech oficerów z
czerwonej partyzantki włoskiej, żądając złożenia broni. Domanow
oświadczył że kapitulować będzie jedynie wobec Anglików, złożenia broni
odmówił, natomiast obiecał Włochom że w ciągu trzech dni wycofa się na
północ za Alpy. W ten sposób rozpoczął się pierwszy akt dramatu.
Ruszono jedyną, wolną jeszcze drogą w góry, na Paluzzo. Stąd na
przełęcz Plöcken-Pass wysokości 1.300 m, granicę Austrii. Na dole, gdy
odchodzili, kwitły już migdały, zaczynało się włoskie lato. Teraz
zamiast pinii zjawiły się po obu stronach drogi sosny, zamajaczyły białą
korą brzozy, zaczęły się świerki. Zaczął się deszcz, który niebawem
przeszedł w wilgotny, lepki śnieg. Zaczęły się też pierwsze oznaki
rozprzężenia. Przodem maszerował sztab, warsztaty i główne tabory; za
czym stanice dońskie, kubańskie, w końcu terskie. Domanow pozostał
jeszcze w Tolmezzo, oczekując oddziałów ściągających z rejonu Udino.
Droga na Plöcken-Pass wije się serpentyną. Cały dzień i noc na 3 maja
padał śnieg. Samochód, którym jechał gen. Krasnow wraz z żoną i
adiutantem, utknął. Przyczepiono go do sztabowego autobusu i ciągnięto
na linie. O 22.30 Krasnow minął przełęcz i stanął we wsi
Mauthen-Kotschach.
5 maja podciągnął Domanow z ariergardą. 6-go wysłał przodem delegację
z białą flagą do Anglików. Delegacja wróciła z wiadomością że brytyjski
generał brygady oświadczył co następuje: nic konkretnego o dalszym
losie Kozaków powiedzieć nie może; może jedynie zapewnić iż w żadnym
wypadku nie będą wydani Sowietom.
CZEKOLADA DLA DZIECI I „SŁOWO HONORU” DLA STARSZYCH
Po drugiej stronie, w dolinie, była wiosna. Po kamieniach pieniąc się
pędziła rzeka Drawa. Konie, schodząc po szarym asfalcie austriackiej
drogi, szeroko rozdymały chrapy, wdychając soczystą zieleń nadbrzeżnych
łąk. Jeźdźcy mrużyli oczy od żółtości kwiatów na tych łąkach. Smoliście
pachniały na słońcu sosny i świerki. Wodospad górski wodnym kurzem
rozbijał się po skałach. Zakątek przez wojnę zapomniany; dolina cichych
pól i skowronków nad nimi.
Na miejscu zastali już oddziały kaukaskie. Rozkaz brytyjski brzmiał;
mają się rozłożyć biwakiem wzdłuż Drawy, kolei i szosy na przestrzeni 21
km.
W północnej części miasta Lienz, przepołowionego rzeką Drawą, stanął
kwaterą sztab atamana Domanowa. Gen. Krasnow z żoną zamieszkał w osobnej
willi w odległości 4 km od miasta, którą mu uprzejmie wyznaczyły władze
brytyjskie. Na prawym brzegu stanęła kozacka szkoła junkierska, dalej –
przyboczny dywizjon i 1-y pułk konny. Wzdłuż lewego brzegu: żandarmeria
kozacka, pułki dońskie, kubańskie i terskie. Następnie tabory i
warsztaty. Przestrzeń na wschód od wsi Nikolsdorf aż do Oberdrauburg
zajęły oddziały kaukaskie, t.zw. Legion Kaukaski pod wodzą Sułtan-Kelecz-Gireja.
Rodziny i uchodźcy cywilni znaleźli wygodne pomieszczenie w barakach b.
obozu dla jeńców brytyjskich, Peggetz, odległego o półtora km od
Lienzu.
W południowej części miasta znajdował się sztab brytyjski. Kozakom
pozostawiono na razie broń a z dniem 15 maja poczęto wydawać prowiant.
Zadymiły niezliczone ogniska koło szałasów i namiotów. Wzniesiono polowe
cerkiewki. Była Wielkanoc. Wydawano też nowe mundury. Dowódca jednej z
brygad kozackich zwrócił się do władz brytyjskich z zapytaniem, czy mają
nadal prowadzić ćwiczenia wojskowe.
– Oczywiście – odpowiedziano. – Będziecie może już wkrótce potrzebni.
Nie była to żadna rewelacja, a raczej potwierdzenie ogólnego
optymizmu politycznego. Znaleźli się wprawdzie pesymiści, którzy
przepowiadali że zaproponują Kozakom służbę w koloniach. Ale tacy
należeli do wyjątków. Szkołę junkierską
odwiedziło kilku oficerów brytyjskich. Gdy tłumaczka opowiadała im że
niektórzy zrobili tysiące kilometrów aby wydostać się spod jarzma
bolszewickiego, oficer brytyjski westchnął:
– Niech ich Bóg wspomaga.
16 maja, nazajutrz po wydaniu obfitych porcji żywnościowych, kazano
Kozakom złożyć broń, pozostawiając ją tylko oficerom i żandarmerii.
Istnieje stare jak świat doświadczenie ludzkie że jak w życiu
cywilnym nie oddaje się pieniędzy, tak w życiu wojskowym nie oddaje się
broni inaczej niż pod – murowany weksel! Cóż począć jednak gdy inni
pouczają że optymizm i wiara zdolna jest poruszyć góry.
Do siedziby prywatnego banku kozackiego, umieszczonego w jednym z
budynków Lienz, przybył rano oddział żołnierzy brytyjskich i zażądał
wydania kluczy od kasy. Mimo protestów że kasa zawiera wyłącznie
prywatne pieniądze Kozaków, żołnierze władowali ją na ciężarówkę i
wywieźli. Tymczasem brytyjski oficer łącznikowy nakazał rozdawnictwo
dzieciom pomarańcz i czekolady. Zaproponował organizację koncertów, i w
tym celu odszukanie odpowiedniej sali w mieście. Salę odszukano. Obiecał
ją pięknie odremontować na koszt władz okupacyjnych. Obiecał zbudować
kuchnie kryte, by Kozacy nie potrzebowali gotować na ogniskach. Istotnie
zaczęto już zwozić cegłę. W końcu wystąpił z projektem wydawania gazety
kozackiej. W tym celu do lokalu b. niemieckiego Arbeitsamtu zwołał
naradę, na którą przybyło 12 osób z redaktorem Tarusskim na czele.
Oficer wyłożył swój plan, zapewniając dostarczenie niezbędnych środków
finansowych. Na razie zaś poprosił o – imienny spis wszystkich
dziennikarzy. Wręczono mu go z gotowością.
– Thank you very much – odpowiedział oficer.
W kilka dni później Tarusskij popełnił samobójstwo…
Ale nie wybiegajmy naprzód.
Wczesnym rankiem 27 maja podano do powszechnej wiadomości że całe
wojsko kozackie będzie otrzymywało pełne racje armii brytyjskiej.
– Hurra! – wołano po namiotach i szałasach.
W kilka godzin później, o 10-ej rozkazano wszystkim oficerom i
żandarmerii oddać broń do 12-ej w południe. Na pytanie atamana Domanowa,
wyjaśniono że chodzi tu tylko o zamianę broni na bardziej jednolitą i
nowoczesną.
Nazajutrz, 28 maja, powiadomiono Domanowa że wszyscy oficerowie i
urzędnicy wojskowi mają się przygotować na godzinę 1-ą po południu do
wyjazdu na specjalną konferencję z władzami brytyjskimi.
Dzień był upalny. Niebo bez chmurek. Wynikło zagadnienie w co się
ubrać na konferencję, do której większość oficerów kozackich
przywiązywała wielką wagę. Konferencję z najwyższymi władzami
brytyjskimi!
– Płaszcze brać? Wieczór może być chłodny.
– Ale skąd. Żadnych rzeczy, żadnych płaszczów – oficer rozstawił
palce u ręki, a drugą zaginając palec po palcu zaczął wyliczać: – Moi
panowie, o 3-ej rozpoczyna się konferencja w Villach, obrady potrwają
godzinę, najwyżej półtorej; o 5-ej, najdalej o 5.30, no, powiedzmy o
6-ej będziecie z powrotem.
Oficerowie zaczęli się szybko rozchodzić, ażeby zdążyć przebrać się w
najlepsze mundury, wyglansować buty. W błyszczących epoletach zjawiali
się na miejsce odjazdu. Ci, ze starej emigracji przyczepili carskie
ordery. W tej chwili… daleko gdzieś, zdawało się w górach, gruchnął
pojedynczy strzał. Nikt wówczas nań nie zwrócił uwagi. To zastrzelił się
podesauł Gołowinskij, „taki dziwak”, jak o nim wczoraj mówiono: jedyny,
który odmówił wydania broni. Samochody już podjeżdżały.
Tam, gdzie nie działa doświadczenie, działa czasem instynkt: niektóre
z żon zaczęły raptem, bez żadnej widocznej przyczyny, płakać.
– Proszę uspokoić żony – powiedział oficer do tłumaczki. – Daję słowo
brytyjskiego oficera że ich mężowie wrócą najpóźniej pomiędzy 5-ą a
6-tą wieczorem.
Dzień był upalny. Może dlatego godziny wlokły się tak długo. Przyszła
wreszcie 5-a, czekano do 6-ej… Minęła 7-a… Na konferencję wyjechało
parę tysięcy oficerów. Żaden z nich nie wraca. Straszliwe przeczucie
zaczęło ogarniać pozostałe rodziny, żołnierze także zaczęli się
gromadzić i rozprawiać.
Nikt oczywiście nie mógł wiedzieć o tym że już pięć dni temu, 23 maja
1945, pomiędzy władzami brytyjskimi i sowieckimi stanął w Wiedniu układ
o wydaniu wszystkich oficerów i ich rodzin w ręce władz sowieckich.
W stanicach wzdłuż Drawy przystąpiono w końcu do przygotowywania posiłku wieczornego.
Raptem, o 8-ej wieczorem wezwano tłumaczkę do kancelarii w Peggetz…
„KONFERENCJA”
Zanim przejdę do opisu jej przebiegu, chciałbym zatrzymać się na
chwilę nad niewątpliwie ciekawym zagadnieniem: w jaki sposób tysiące
oficerów ze starymi generałami na czele mogło do tego stopnia naiwnie
dać się uprowadzić w pułapkę? Zaszedł wszak wypadek, który powinien był
wywołać niepokój. 27 maja przybył do Lienz gen. Szkuro,
stary emigrant, który nigdy obywatelem sowieckim nie był. Jeden z
wybitniejszych generałów wojny domowej, przy tym w okresie wspomagania
„białych” przez Wielką Brytanię, odznaczony wysokim orderem brytyjskim.
Zgotowano mu przyjęcie entuzjastyczne.
Nazajutrz… czyli właśnie owego 28 maja, do kwatery gen. Szkury
przybyło dwóch oficerów brytyjskich, aresztowało go i wywiozło w
niewiadomym kierunku.
Wypadek ten, sam przez się mogący wzbudzić poważniejsze refleksje,
utonął wszakże w rozgardiaszu i komentarzach na temat konferencji.
Zwołanie jej nie stało w sprzeczności, a raczej wydawało się większości
logiczną konsekwencją optymistycznych oczekiwań. Każdy chciał być raczej
obecny niż nieobecny. W nieunikniony konflikt z Sowietami wierzyło 90%,
jak wierzyło 90% 2-go korpusu polskiego we Włoszech, jak wierzyło pół
Europy. Poza tym Kozacy byli skłonni wszystkie zalety pod słońcem
przypisywać Brytyjczykom. Nigdy jeszcze słowo „gentleman” nie było w tak
krótkim czasie tylokrotnie wypowiedziano i komentowane. Gdy zaś z ust
tych „gentlemen”ów padały zapewnienia poparte honorem oficerskim,
rozproszyły się ostatnie wątpliwości nielicznych sceptyków.
Nieco odmienne było zachowanie się samego atamana Domanowa
(powieszonego później w Moskwie). Zwoławszy na rozkaz brytyjski
wszystkich oficerów, na pytanie zadane przez jednego z dowódców pułku:
„Co nas czeka?”, odpowiedział:
– Chyba nic dobrego. Zapewne druty.
– Co robić z oficerami którzy zaczną uciekać w góry?
– Pan jest dowódcą pułku. Pan mnie zrozumiał.
W istocie jednak: nie zrozumiał. Tym bardziej że sam Domanow jechał, a
wypowiedź jego świadczyć może że i jego przewidywania nie posunęły się w
pesymizmie dalej niż brytyjski obóz jeniecki.
O 1-ej pp. zajechały ciężarówki. Według prowizorycznych obliczeń
pojechało: generałów 35, pułkowników 167, podpułkowników 283, esaułów
375, podesaułów 460, sotników 526, chorążych 756, urzędników wojskowych
124, personelu lekarskiego 15, fotografów 2, oficerów łącznikowych 5 i 2
duchownych.
Dopiero w ciężarówkach coś ich tknęło. Zaciągnięto brezenty. Koło
szoferów siedli żołnierze uzbrojeni w pistolety automatyczne. Ktoś
próbował zaśpiewać, ale urwał. Po przejechaniu 12 km kolumna się
zatrzymała. Podjechały lekkie czołgi. Droga wiodła wzdłuż Drawy przez
Greifenburg – Steinfeld – Sachsenburg – Möllbrücke do… Przerzucić się
psychicznie z jednej skrajności w drugą nie jest łatwo: z poczucia
bezpieczeństwa w strach, z zaufania w rozpacz. Ilu potrafiło tego
dokonać nie jest dokładnie znane. Przyjmuje się hipotetyczną cyfrę 5
oficerów, którzy zeskoczyli w biegu i uciekli w lasy.
Od Möllbrücke, wciąż korytem Drawy, droga skręca raptownie na
południo-wschód, i o 13 km dalej leży miasto Spittal. Samochody wjechały
w bramę obozu otoczonego potrójnym rzędem drutów kolczastych. Gęsto
rozstawione posterunki. Zaczął się wyładunek.
Oficerów podzielono od razu według rang, przydzielając każdej grupie
osobny barak. Wewnątrz panował brud i nieład, na ziemi leżała stara
słoma. Po godzinie dowódca angielski wezwał trzech generałów kozackich, w
tej liczbie Domanowa i Tichockiego, i oświadczył im lodowato:
– Proszę powiadomić wszystkich oficerów że zgodnie z umową zawartą
pomiędzy rządem Jego Królewskiej Mości i Związkiem Socjalistycznych
Republik Sowieckich, przekazani zostaną do rozporządzenia sowieckich
władz wojskowych. Odjazd ze Spittal nastąpi jutro o 4-ej rano.
Tichockiemu zrobiło się słabo i upadł.
PARALIŻUJĄCA ROZPACZ
Choćbyśmy się nie wiem jak starali odciąć od t.zw. „psychiki
wschodniej”, pojmiemy wszelako łatwo że to co najbardziej musiało
zaskoczyć przeszło dwa tysiące oficerów dońskich, kubańskich, terskich…
Gruzinów, Osetyńców, Karaczajów, Inguszów i t.d., to był niewątpliwie
„styl” załatwienia całej sprawy. Styl zresztą odmienny również od
procedury która by była zastosowana w podobnych wypadkach na całym
kontynencie europejskim. Gdzie indziej mogło być raczej gorzej, ale
„nie tak”… I właśnie to zaskakujące, to „nie mieszczące się w głowie”
spotęgowało jeszcze paraliż psychiczny, który opanowuje zazwyczaj
skazańców przed wykonaniem wyroku.
Najbardziej niezwykłym objawem bohaterstwa ubiegłej wojny było
niewątpliwie powstanie ghetta warszawskiego. Ci, co wzruszają ramionami
twierdząc że Żydzi „nie mieli ani innego wyjścia, ani żadnej nadziei”,
zdradzają głęboką nieznajomość psychiki ludzkiej. Właśnie: najtrudniej
jest walczyć bez nadziei! W Katyniu tylko 4% oficerów miało skrępowane
ręce.
W Spittal też nikt nie rzucił się na Brytyjczyków z gołymi rękami.
Zaczęli zrywać z siebie dystynkcje oficerskie i ordery, zdzierać
czerkieski, szarpać paradne mundury włożone na „konferencję”. Niektórzy
na podłogę baraków rzucali nawet poświęcane krzyżyki. Dziennikarz
Tarusskij powiesił się pierwszy. Starzy emigranci próbowali redagować
petycje; nowi emigranci przeklinali ich za „tchórzostwo i
niesolidarność”; dochodziło do gorszących kłótni zupełnie
bezprzedmiotowych, albowiem petycji tych nie tylko nikt nie rozpatrywał,
ale nawet nie przyjmował. Przez pewien czas nadzieję pokładano jeszcze w
gen. Krasnowie, ze względu na jego bądź co bądź głośne nazwisko i
osobistą znajomość z gen. Alexandrem. Chciano przywołać zza drutów
przedstawiciela władzy okupacyjnej żeby rozmawiał z Krasnowem. Staruszek
nie mógł stać i czekać, więc wyniesiono mu przed druty krzesło.
Żołnierz brytyjski kopnął krzesło, i rozleciało się w drobne kawałki.
W nocy powiesił się płk. Michajłow, ale w ostatniej chwili odcięto go
z pętlą. Nazajutrz, 9 maja o świcie, dwaj duchowni prawosławni wyszli
na plac przed barakami, i rozpoczęły się uroczyste modły o zmiłowanie.
Wokół nich stłoczył się tłum zarówno prawosławnych jak muzułmanów.
O 6-ej rano przybyły zapowiedziane ciężarówki. Gromadnie odmówiono
dobrowolnego wsiadania. Wówczas na dany rozkaz zaczęli zbliżać się
żołnierze uzbrojeni w pistolety automatyczne i grube pałki. Oficerowie
kozaccy stłoczyli się, wziąwszy się pod ręce. Nic nowego pod słońcem!
Żołnierze brytyjscy zaczęli bić pałkami, bić po głowach i złączonych
rękach. Wyrwano pierwszego oficera z szeregu i wrzucono do samochodu.
Wyskoczył. Wtedy pobito go znowu i zapędzono powtórnie. Znowu wyskoczył.
Wówczas uderzeniem kolb i pałek powalono go na ziemię i skopano butami,
aż zastygł bez ruchu w kałuży krwi. Wrzucono go jak worek na dno
ciężarówki… Ludzie zaczęli wsiadać.
Niektórzy z Brytyjczyków mrużyli oczy i zaciskali zęby. Inni bili z
zacietrzewieniem. Był taki, który miał łzy w oczach. Był taki, który
podszedł z koszykiem i wyciągając z kieszeni paczki z papierosami,
zaproponował:
– Za jednego papierosa zegarek. Cóż po zegarku!… A wszyscy już
wypalili papierosy, które wzięli ze sobą na „konferencję”. Oficerowie
brali po papierosie i rzucali do koszyka po zegarku.
Zastrzelił się jeszcze gen. Siłkin. W ostatniej chwili powielił się
oficer Charłamow. Brytyjczycy zwolnili jednego z duchownych, 2
urzędników wojskowych i 12 lekarzy. Wypuszczono także wyrostka,
Kozaczka-spadochroniarza, o przezwisku „Ryżenki”.
Oficer brytyjski podszedł do dowódcy oddziałów kaukaskich
Sułtan-Kelecz-Gireja, oświadczając że wyznacza go szefem,
odpowiedzialnym za zachowanie się oficerów kaukaskich.
Sułtan-Kelecz-Girej splunął mu pod nogi.
Krasnow nie wyszedł na plac. Siedział w otwartym oknie baraku i
patrzył. Żołnierze brytyjscy zauważyli go w ostatniej chwili i rzucili
się by go wyciągnąć przez okno. Kilku oficerów kozackich odepchnęło
żołnierzy i wzięło atamana na ręce.
Wśród oficerów, wtłoczonych do ciężarówek, było 32% b. obywateli
sowieckich i 68% starych emigrantów, którzy nigdy obywatelami sowieckimi
nie byli.
GŁODÓWKA 40.000
Powróćmy teraz do owej godziny 8-ej wieczorem dnia poprzedniego, która takim strachem napełniała rodziny pozostałe w Lienz.
– Czy tłumaczka już przyszła? -spytał nerwowo oficer brytyjski.
– Yes, sir.
– Proszę zawołać.
Przed kancelarią stała jedna z ciężarówek która wywoziła oficerów na
konferencję. Powróciła pusta. Tłumaczka, zobaczywszy ją, zbladła i
weszła do kancelarii.
– Gdzie są nasi oficerowie? – zapytała.
– Nie wrócą tutaj – odparł oficer.
– A gdzie są?!
– Nie wiem.
– Pan przecie zapewniał że będa najdalej o 6-ej z powrotem. Więc pan oszukiwał?
– Droga pani, my jesteśmy tylko żołnierzami i wykonywamy rozkazy
naszych przełożonych. Proszę natychmiast przygotować spis pozostałych
oficerów.
W ten sposób masę kozacka pozbawiono kierownictwa. Do 2-ej w nocy
ludzie chodzili z miejsca na miejsce i gadali a później poszli spać.
Nazajutrz, 29 maja, o 9-ej rano zjawił się młody oficer brytyjski i
wręczając tłumaczce tekst odezwy, nakazał ją natychmiast rozpowszechnić:
„Kozacy! Wasi oficerowie okłamywali was i prowadzili fałszywa drogą!
Zostali aresztowani i już nie powrócą. Teraz, uwolnieni od ich wpływu i
nacisku, możecie swobodnie mówić o ich kłamstwach i nareszcie będziecie
mogli wypowiadać nieskrępowanie wasze przekonania i wasze pragnienia.
Wszyscy powrócicie do ojczyzny…” i t.d. Widać było że tekst ułożyły
władze sowieckie. Dalej następowało wezwanie do bezwzględnego poddania
się rozkazom brytyjskim.
O 10-ej rano zapowiedziano że 31 maja o 7-ej rano rozpocznie się repatriacja pułków kozackich i ich rodzin.
Było jasno, ciepło, pogodnie. Wiadomość wydała się piorunem z jasnego
nieba! Powstała panika. W baraku nr 6 obozu Peggetz zwołano
prowizoryczną naradę. Na wodza ad hoc organizowanej akcji biernego oporu
wysunięto podchorążego Połunina. Ogłoszono powszechna głodówkę i
rozklejono plakaty zredagowane po angielsku: „Wolimy głód i śmierć tu
niż powrót do Związku Sowieckiego!” We wszystkich obozach i stanicach
wywieszono czarne flagi. Na placach obozowych zbudowano prowizoryczne
ołtarze, i duchowni odprawiali przy nich dzień i noc nabożeństwa,
spowiadając i udzielając komunii. Naturalnie nie obeszło się bez pisania
zbiorowych petycji: do króla i królowej, do biskupa Canterbury, do
Churchilla, do papieża, do króla serbskiego Piotra, do gen. Eisenhowera,
do parlamentów krajów demokratycznych… Wojskowa kancelaria brytyjska
petycje przyjmowała i rzucała do kosza.
– Trzymajmy się, trzymajmy się! – podawano z ust do ust. – Trzymajmy
się razem, a nic nam nie zrobią. – Nie dopuszczą do ostateczności!
Po barakach, namiotach i szałasach rozdmuchiwano przy nie zapalonych z
powodu głodówki ogniskach, iskry nadziel. Tak minął dzień 30 maja.
Wieczorem zapowiedziano że wskutek przypadającego na dzień następny
święta katolickiego Boże Ciało, repatriacja została przesunięta na dzień
1 czerwca.
Wieczorem 31-go wyłączono dopływ wody w barakach.
1 CZERWCA 1945
Czytałem gdzieś że był taki niegrzeczny chłopczyk, który gdy go
ojciec chciał sprać pasem, układał pobożnie ręce i klękał do modlitwy,
bo modlitwy nawet ojciec nie ma prawa przerywać… To chyba było jeszcze w
tamtym wieku, przed r. 1914.
1 czerwca próbowało tego sposobu kilkadziesiąt tysięcy w dolinie rzeki Drawy. Ale był to już rok 1945…
Od świtu utworzyła się olbrzymia procesja, która ruszyła do kaplicy
polowej w obozie Peggetz. Przodem kroczyli duchowni w ornatach. Niesiono
krzyże, chorągwie, księgi, zapalone świece. Słońce zaledwie wzeszło i
ledwo różowiły się śniegi na szczytach Alp. Myczały krowy kozackie, nie
dojone w ogólnym zapamiętaniu. Po pastwiskach rozłaziły się
niedopatrzone konie i wielbłądy astrachańców. Nad Drawą wisiała jeszcze
mgła. Niepisanym nakazem postanowiono przybrać postawę biernego oporu.
– Tylko nie ruszać Anglików! Modlić się. Obroni Przenajświętsza Bogurodzica.
Tak zrobiono. Modły trwały bez przerwy, ale około 8-ej rano zbliżyły
się szerokim wachlarzem czołgi brytyjskie i stanęły w odległości 100 m.
Od strony baraków zajechały ciężarówki, do których miano ładować ludzi i
odwozić na stację do oczekujących pociągów. Cały zaś obóz otoczony
został tyralierą żołnierzy zbrojnych w karabiny z nasadzonymi bagnetami,
pistolety automatyczne i pałki. Jeszcze przez krótki czas trwały
nabożne pieśni, gdy nagle żołnierze rzucili się na tłum, rozrywając
łańcuch rąk i bijąc po głowach kolbami i pałkami. Powstała panika,
krzyki; deptano i zadeptywano się wzajemnie. Tłum, cofając się, zaczął
napierać na parkan odgraniczający obóz od pola. Parkan runął pod
naciskiem. Ale na polu też stały czołgi, żołnierze strzelali nie w górę
lecz pod nogi. Zbitych i okrwawionych chwytano i wleczono do ciężarówek.
Również w dalszych obozach rozległy się strzały. Ludzie rzucali się na
oślep, uciekali w lasy. skakali do rzeki. W nieopisanym tumulcie
rozbiegły się tabuny koni. Miejscowa ludność początkowo żegnała się
nabożnie krzyżem świętym, gdy jednak ktoś zrobił początek rzuciła się by
grabić opustoszałe namioty, łapać konie, zabierać bydło. Wtedy księża
katoliccy kazali bić w dzwony i nawoływać ludność do zaprzestania
hańbiącej grabieży. Na wieżach kościelnych pojawiły się też czarne
chorągwie.
Tymczasem główna masa ludzka w Peggetz, cofając się przed zbrojnymi
żołnierzami, usiłowała jeszcze wyrywać z ich rąk tych, których już
schwytali. Wtedy to padł pierwszy Kozak przebity bagnetem. Tłum odpłynął
i odsłonił ołtarz. Pop wyciągnął ku żołnierzom Ewangelię, ale wytrącono
mu ją z rąk bagnetem. Jeden z Kubańców zasłonił się obrazem Matki
Boskiej, otrzymał jednak cios w skroń i skóra wraz z włosami zwisła mu
na ucho. Trzeci próbował parować cios chorągwią św. Mikołaja Cudotwórcy,
uderzenie pałki wdeptało Mikołaja Cudotwórcę w błoto.
Improwizowana kaplica, ołtarz, obrazy, kielichy, wszystko zostało
przewrócone i stratowane. Nagle ktoś krzyknął, inni go podtrzymali, i
rozległo się zgodne a groźne: „Urrra!”. Wydawało się że Kozacy sami chcą
przejść do natarcia, żołnierze brytyjscy prędko zawrócili i zaczęli
wystawiać karabiny maszynowe. Jeden z duchownych, ratując sytuację,
wezwał ponownie do modlitwy…
Gdy się modlono, żołnierze, pozostawiając na placu rannych i trupy
zatłuczonych i zakłutych bagnetami, zwrócili się do baraków, wywlekając
ukrywających się tam ludzi i pakując do samochodów. Jeden z Kozaków
stawiał czynny opór, więc powalono go na ziemię, dwóch ciągnęło za nogi,
a trzeci podpychał go końcem buta w ciemię. Pewna kobieta miała na ręku
okrwawione dziecko. Żołnierz opatrzył dziecko własnym bandażem, ale
mimo zaklinań, oboje wpakował do ciężarówki. Spośród żołnierzy
brytyjskich czekających opodal czołgów, wielu okazało współczucie. Mówią
o jednym który łamanym rosyjskim szepnął:
– Nie dawajcie się, oni nie mają prawa.
Mała dziewczynka podeszła do innego i podała mu kartkę napisaną po
angielsku: „Zabijcie nas, ale nie oddawajcie bolszewikom”, żołnierz
przeczytał, schował do kieszeni i nagle zapłakał. O 5 pp. do tłumu
podjechał w „jeep”ie oficer brytyjski i oświadczył przez głośnik:
– Kozacy! Jestem pod wrażeniem waszej bohaterskiej postawy, ale w
myśl umowy jałtańskiej, wszyscy, którzy byli obywatelami Związku
Sowieckiego do 1 września 1939, muszą zostać repatriowani! Kto jest w
posiadaniu dokumentów stwierdzających że w tym czasie nie przebywał na
terytorium Sowietów, niech je przedstawi.
W ten sposób począwszy od 5-ej de facto zaprzestano masakry na
terenie największego skupiska w obozie Peggetz. Opodal „jeep”u, w którym
stał oficer brytyjski, leżał zabity junkier, nieco dalej ciało kobiety
obejmujące martwe dziecko. (Jak ustalono później na podstawie
znalezionych przy trupach dokumentów, junkier pochodził z
Dniepropietrowska, kobieta urodzona była na Kubaniu, a dziecko już we
Włoszech).
Tymczasem wzdłuż Drawy szła dalej wielka obława na ludzi mających być
wydanymi Sowietom. Strzelano do uciekających. Przypadkowo czy też
umyślnie zastrzelono kobietę, którą wykrył pies w krzakach. Były wypadki
rzucania się pod czołgi. Gdy zabierano chorych i rannych ze szpitala,
jeden z nich wyskoczył z okna na bruk. Dużo ludzi utonęło w Drawie.
Wszyscy pamiętają kobietę, która płynęła rzeką na wznak, z przywiązanym
na piersiach niemowlęciem. Obok, brzegiem, biegł żołnierz brytyjski i
usiłował wyłowić ją za pomocą długiej żerdzi. Ale nie mógł dosięgnąć.
Wreszcie wody zagnały ją w małą zatoczkę. Dziecko było już martwe, a
kobieta zmarła po kilku godzinach w szpitalu. Była to lekarka z zawodu,
rodem z Kubania, nazwiskiem Woskobojnikowa. Matka jej i 14-letnia
siostra utonęły.
ŚWIĘTY TEODOZJUSZ CZERNIHOWSKI
Na drugi dzień rozpoczął się następny akt dramatu, tak dobrze znany
wszystkim emigrantom politycznym na świecie: wydobywanie dokumentów
stwierdzających że…; walka o świadectwa i upraszanie świadków; intrygi,
zabiegi, machlojki i kombinacje wszelkiego rodzaju. Ale ani lament, ani
zsyłka nie ustały. Biegały kobiety z rozwianym włosem, szukając
wywiezionych w zamieszaniu dzieci; biegały płaczące dzieci, szukając
wywiezionych rodziców. Lamentowano nad rozgrabionym mieniem. Tymczasem
dalsze transporty odjeżdżały na wschód w odrutowanych wagonach, które w
wypadkach zsyłek nie przez sojuszników, ale przez wrogów, zwykliśmy
nazywać „bydlęcymi”. Wielu opanowało zniechęcenie i apatia. Tak np. gdy 2
czerwca przystąpiono do wywożenia szkoły junkierskiej, z szeregu
junkrów, którzy dotychczas stawiali największy opór, wyszedł jeden,
zarzucił swój worek na plecy i machnął ręką:
– Ech, bratcy! Jadę do rodzinnego kołchozu…
I nagle wszyscy w milczeniu poszli jego śladem. Tegoż samego dnia
wywożono pułki 3-i kubański i tersko-stawropolski. Kozacy uciekali w
pojedynkę lub grupami. Początek wydawał się zawsze łatwy. Oto grupa 60
dotarła górami do włoskiej granicy i nie przekraczając jej zwróciła się
na zachód, kierując na Innsbruck. Ażeby ominąć posterunki brytyjskie
szli szczytami, czasem po śniegu. 11 czerwca wykrył ich samolot
brytyjski i ostrzelał. Schowali się w szczelinach, ale jeden został
ranny. Zabrali rannego i poszli dalej; jednak samoloty śledziły
marszrutę. Gdy wypadło schodzić w przełęcz, natknęli się na zasadzkę i
zostali ujęci, odstawieni do obozu i wydani bolszewikom, poza jednym,
któremu udało się zbiec. Do organizacji obław w górach władze brytyjskie
użyły też b. jeńców sowieckich, zwolnionych z obozów niemieckich.
Mało już kto się w dolinie modlił. Ikony i chorągwie leżały
porozrzucane i połamane na ziemi. Tylko pewna Kozaczka do dziś dnia
utrzymuje z uporem że wszystko zawdzięcza św. Teodozjuszowi
Czernihowskiemu. Kiedy z matką, dzieckiem na ręku i młodym bratem
znalazła się w tłumie przeznaczonym do wysłania, ślubowała temu świętemu
że co piątek pościć będzie na sucho, jeżeli uda się jej wydostać z tego
piekła. Jakoż zdarzył się pierwszy cud: cofający się tłum wypchnął ją
wprost na most na Drawie. Zgubiła wprawdzie pantofle i biegła w
skarpetkach, ale św. Teodozjusz skierował pogoń żołnierzy za większą
grupą, która uciekała w lewo za mostem, podczas gdy ona z matką,
dzieckiem i bratem pobiegły w prawo. W ten sposób zdołali dobiec gór i
zaczęli się drapać na skały. Na pokaleczonych, bosych stopach minęli
las, aż gdy się skończył, doszli do kamienistych łąk i śniegu. Trzeciego
dnia natrafili na trupy: Kozak, kobieta i dziecko. Widocznie popełnili
tu samobójstwo; nożem czy brzytwą, czy z ukrytego jeszcze pistoletu, nie
chcieli sprawdzać. Tymczasem wyczerpały się już zabrane zawczasu do
worka zapasy. Pragnienie gasili śniegiem. Co robić? Gdzie iść? Co jeść?
Do kogo się zwrócić?… Jakoż pozostał tylko św. Teodozjusz Czernihowski.
– Idę – opowiada Kozaczka – i modlę się do Niego, a sama myślę: jakaż
ja głupia, przecież z tych kamieni wokół chleba nie będzie. Nagle!… Za
zakrętem skały drewniany domek. Przed nim stoi stary Kozak i wyłamuje
okno. Zobaczył nas i kiwa ręką. Podbiegłam. Święty Teodozjusz
Czernihowski!! Przez okno widać na stole leżące chleby!
Było to schronisko dla turystów. Znalazło się w nim jeszcze trochę
kaszy, mąki, a także drzewo opałowe. Nazajutrz, po zjedzeniu i wyspaniu,
ruszyli dalej. Ciągle krawędzią wiecznego śniegu. Gdy rozwarła się
raptownie straszliwa przepaść, zdawało się że nie ma już drogi. Ale
stary Kozak długo się namyślał, obliczał, kombinował i wreszcie
poprowadził. Po pięciu dniach, minąwszy trzy szczyty i cztery przełęcze,
zdecydowali się zejść w dolinę. Tu w pierwszej napotkanej chacie
podjęli się pracy w zamian za wyżywienie. I oto znowu zdarzył się cud.
Pewnego dnia przybył do wsi patrol brytyjski, szukając zbiegów.
– Postanowiłam – opowiada -nie dać się żywcem: wyskoczę z okna z
dzieckiem i zabiję się. Ale na razie zaczęłam od modlitwy do św.
Teodozjusza Czernihowskiego: „Nie dopuść do ciężkiego grzechu
samobójstwa!”. Wchodzi sierżant i każe pokazać papiery. Wyciągam,
wręczam mu wiedząc że z nich jasno wynika że uciekłam z Lienz. Sierżant
długo je czytał, jeszcze dłużej obracał w palcach, później popatrzał na
mnie raz, drugi… Opuścił oczy i oddając papiery powiedział: „All right”.
I wyszedł.
KONIE URATOWAŁY STU DWUDZIESTU
Czytelnik słusznie zapytać może: to wszystko było z ludźmi, no dobrze, ale co się stało z tą masą koni? Koni nie wydano.
Konie kozackie, przeważnie nawykłe do równin, to nie muły. Nie
nadawały się w większości do ucieczek górskich. Rozbiegły się w dolinie
Drawy i pasły na cudzych polach i łąkach, razem z nielicznymi
wielbłądami. Władze brytyjskie wyznaczyły uriadnika, kazały mu wybrać
120 dobrych jeźdźców i zegnać wszystkie konie do jednego miejsca.
Uriadnik zebrał oddział ze swoich staniczników, podzielił na dwie grupy
po 60 ludzi i zaopatrzony w niezbędne przepustki zabrał się do roboty.
Rozpoczęto od spędzania czerkieskich koni spod Oberdrauburga. W Lienz
założono specjalny obóz koński i przeprowadzono rejestrację. Zdrowe
konie odprawiano transportami kolejowymi. Gdy wysyłka się skończyła,
oddział uriadnika skierowano do Villach w celu przytransportowania
stamtąd koni kawalerii węgierskiej do bazy końskiej w Lienz. Jedyną
troską Kozaków było tylko ażeby nie trafić, przypadkiem, do transportu
kolejowego… Poza tym żyli sobie dobrze. Gdy po kilku tygodniach
nastąpiła likwidacja bazy, przybył oficer brytyjski w towarzystwie
tłumacza:
– Kto z was chce wracać do ojczyzny?
Nastąpiło głuche milczenie.
– Znaczy nikt?
– Nikt! – odpowiedzieli jednym głosem.
– Dobrze. Nikogo więcej przymusowo repatriować nie będziemy.
WSPÓŁISTNIENIE Z ROKU 1945
Powracam do zerwanego 29 maja wątku „konferencji” w Spittal.
Zajechały 4 sztabowe autobusy i 58 ciężarówek, nie licząc kilkunastu
samochodów innego typu. Transport oficerów ochraniało: 25 lekkich
czołgów, 105 motocyklistów, 140 szoferów i pomocników uzbrojonych w
pistolety automatyczne, 70 żołnierzy z pistoletami automatycznymi
gotowymi do strzału, 30 żołnierzy na czele pochodu, 60 ludzi na dwóch
ciężarówkach zamykających pochód. Ilość ogólna uzbrojenia: 310
pistoletów automatycznych, 125 karabinów maszynowych, 21 lekkich armat.
Zanim ten ponury konwój osiągnął linie sowieckie, dwóch oficerów się
otruło a 19 próbowało uciec. Z tych 19 ucieczka udała się tylko czterem,
15 zastrzelono.
Dalsze dane są niepewne.
12 generałów, w tej liczbie Domanowa, Krasnowa, Sułtana-Kelecz-Gireja
oraz Szkurę (odstawiony dopiero 31 maja specjalnym samochodem wraz ze
swym adiutantem Połowinem), wysłano do Moskwy i powieszono. 120 oficerów
zastrzelił konwój sowiecki po drodze z Grazu do Wiednia. W Wiedniu
rozstrzelano 1.030. Zniknęło bez wieści wywiezionych na dalsze badania
983. Dane te nie są ostateczne i wymagałyby sprawdzenia, gdyby takie
sprawdzenie było możliwe.
Istnieją także obfite materiały dotyczące wydania trzech dywizji XV
korpusu kozackiego w Judenburgu. Zastosowano tu metody niemal
identyczne.
Józef Mackiewicz