Polskie Państwo Podziemne, mimo trudności w realizacji utworzenia
struktur na ziemiach wschodnich (m.in. z powodu represyjnej działalności
NKWD) i zachodnich (represje Gestapo), było zjawiskiem
bezprecedensowym. Dzięki poparciu społeczeństwa, a także określeniu
realizacji podstawowych zadań narodu polskiego, do których zaliczamy:
ponowne stworzenie sił zbrojnych, sprawnie działającego systemu
politycznego czy odtworzenia administracji – marszałek Edward Rydz –
Śmigły podjął decyzję o utworzeniu Służby Zwycięstwu Polski, której
ostatecznym dowódcą został gen. Michał Karaszewicz – Tokarzewski. W
grudniu 1939 roku Służba Zwycięstwu Polski została przekształcona w
Związek Walki Zbrojnej, którego dowódcą został gen. Stefan Rowecki.
W skład Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej wchodził ZWZ, który również
podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Członkowie ZWZ byli
żołnierzami Wojska Polskiego w czynnej służbie i podlegali Wojskowym
Sądom Specjalnym ZWZ.
Organizacja ta miała charakter tajny i oparta była o dyscyplinę,
hierarchię oraz karność. Regulamin nie przewidywał możliwości
wystąpienia z organizacji, chyba że za pośrednictwem Komendy Głównej.
Każda forma braku posłuszeństwa lub możliwości dekonspiracji groziła
sankcją karną. W warunkach okupacyjnych zdano sprawę z potrzeby
utworzenia instytucji, która w granicy prawa umożliwiałaby ochronę
samego ZWZ, jak i ludności cywilnej. Na podstawie pisma gen. Kazimierza
Sosnkowskiego i gen. Władysława Sikorskiego, które zostało przekazane do
Roweckiego, wyrażono zapewnienie bezpieczeństwa poprzez likwidację
ujawnionych szpiegów i prowokatorów w oparciu o stwierdzone dowody i
fakty.
16 kwietnia 1940 roku Komitet dla Spraw Kraju na podstawie uchwały
powołał do życia Sądy Kapturowe – nazwa ta pochodzi od określenia
jednego z rodzajów sądów szlacheckich. Sądy Kapturowe funkcjonowały w
okresie bezkrólewia, a czarny kaptur symbolizował żałobę sędziów po
zmarłym królu. Działalność SK była przewidziana przy komendach:
okupacji, obszarów i okręgów ZWZ (przestępstwa wojskowe) oraz delegatach
rządu: Delegacie Głównym i komendach okręgowych (przestępstwa cywilne).
Tylko delegat rządu mógł zatwierdzać wydany wyrok, a za wykonanie kary
śmierci odpowiadał oddział ZWZ. Już w maju 1940 roku został zatwierdzony
przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego Kodeks Sądów Kapturowych i w takiej
formie przekazany na tereny Polski. Kodeks ze względu na konspiracyjną
formę działania oraz zwiększającego się terroru okupanta nie został
wydany w formie dekretu. Punkt 16. Kodeksu Sądów Kapturowych mówił o
konieczności zachowania go w tajemnicy. Jedynym organem, który był
uprawniony do ujawniania Kodeksu, był właściwy komendant ZWZ lub delegat
rządu. Celem takiej ochrony był fakt samego istnienia i działania
podziemnego wymiaru sprawiedliwości. Wszelkie komórki struktur ZWZ
walczyły w pierwszej kolejności z okupantem, było to również świadectwo
dla zastraszonego społeczeństwa, że jakiekolwiek przestępstwa ze strony
okupanta nie zostaną bez kary.
Zmiany nastąpiły z momentem utworzenia w styczniu 1943 roku
Kierownictwa Dywersji – „Kedyw”, a następnie w lutym 1943 roku
prokuratorskiej komórki „Adam-30” oraz „Adam-90” przy Komendzie Głównej
AK. W tym samym roku nadzór nad walką w podziemiu przejął gen. Tadeusz
Bór – Komorowski. Nastąpił wyraźny podział kompetencji między Wojskowe
Sądy Specjalne a Cywilne Sądy Specjalne. WSS zajmowały się tylko
sprawami, które mogłyby zagrażać bezpieczeństwu zbrojnemu lub
wykroczeniami popełnianymi bezpośrednio przez żołnierzy. Uzupełniającymi
organami mającymi wspierać system sądownictwa były Komisja Sądząca
Walki Podziemnej oraz Delegat ds. Oporu Społecznego. Komisja Sądząca
rozpatrywała wykroczenia mniejszej wagi, a zarządzana była przez
przedstawiciela Okręgowej Delegatury Rządu. Organem współpracującym z
podziemnym wymiarem sprawiedliwości był Delegat ds. Oporu Społecznego,
który ponadto zbierał materiał dowodowy i na jego podstawie sporządzał
akt oskarżenia przeciwko obywatelom działającym w sposób szkodliwy na
rzecz bezpieczeństwa Sił Zbrojnych. Delegat ds. Oporu Społecznego był
również odpowiedzialny za czynności związane z wykonaniem egzekucji oraz
utrzymanie dyscypliny w oddziale.
Inicjatywa regulacji i funkcjonowania sądów podziemnych w okresie
Powstania Warszawskiego była zaplanowana na długo przed jego wybuchem.
Pierwsza instancja sądownicza mieściła się w obwodzie
Śródmieście–Północ. Rozprawy odbywały się w pomieszczeniach piwnicznych,
a także w aresztach. Na terenie powstańczej Warszawy działał również
Sąd Karny Specjalny, powołany przez Delegaturę Rządu RP. Mimo trudnych
warunków bojowych dowiedziono, że cywilne agendy sądownicze działają na
równi ze strukturami wojskowymi. W czasie pięcioletniej działalności
podziemny wymiar sprawiedliwości w około 5 tysiącach spraw, wydał ok.
3,5 tysiąca wyroków, z czego wykonano ok. 2,5 tysiąca.
W 2013 roku ówczesny prezydent (to sprawa co najmniej dyskusyjna czy był prezydentem - przyp. Redakcji RCR) Bronisław Komorowski (nomen omen z
wykształcenia „historyk”) podpisał ustawę o ratyfikacji przepisów
znoszących bezwzględnie karę śmierci, podważając tym samym dokonania
podziemnego wymiaru sprawiedliwości poczynając od Sądów Kapturowych po
sądy podziemne w okresie Powstania Warszawskiego.
Bibliografia:
Armia Krajowa w dokumentach, T. I-II, Londyn 1988.
Leszek Gondek, Polska Karząca 1939-1945, Warszawa 1988.
M. Lisiewicz, W imieniu Polski Podziemnej, Warszawa 1988.