19 czerwca 1867 roku, po
mniej niż półwieczu istnienia niepodległego Meksyku, tamtejsi
republikanie i rewolucjoniści mieli na sumieniu dwóch Cesarzy. W tamtym
momencie nie było już szansy, by kraj stał się światowym lub
przynajmniej lokalnym mocarstwem o katolickim i monarchicznym
charakterze – mówi profesor Jacek Bartyzel.
150 lat temu zamordowano
cesarza Meksyku Maksymiliana I. Jednak już wcześniejsza historia tego
latynoskiego kraju pełna była walk wewnętrznych i krwawych
rozstrzygnięć.
Meksyk uzyskał niepodległość w roku
1821. Miała ona inne podłoże niż niepodległości pozostałych państw
hispanoamerykańskich. Wszędzie powstanie państwa było następstwem
liberalnej rebelii, natomiast w Meksyku przeciwnie.
W roku 1810 rozpoczęła się wprawdzie
rewolucja liberalna pod przywództwem księdza o wątpliwej ortodoksji,
Miguela Hidalgo, jednak została ona stłumiona. Natomiast w 1821 roku
dotychczasowy naczelny dowódca rojalistów, gen. Agustín de Iturbide,
przeszedł na pozycje niepodległościowe, ale z przeciwnych powodów niż
liberałowie. Rok wcześniej w metropolii – w Hiszpanii – doszło do tzw.
puczu Riega czyli rewolucji liberalnej, która, jak każda taka rewolucja,
miała charakter antykatolicki. Żeby ratować katolickość Meksyku
gen. Iturbide zerwał więź z metropolią, by oddzielić kraj od liberałów w
Madrycie. Wkrótce proklamował się cesarzem jako Augustyn I,
ustanawiając państwo o charakterze monarchicznym i katolickim. Wedle
konstytucji religia katolicka stawała się jedyną dozwoloną.
Niestety, Augustyn I został obalony w
roku 1823 przez kolejny pucz, a następnie - po nieudanej próbie powrotu
- schwytany i rozstrzelany. Wtedy też Meksyk stał się republiką. Przez
następne kilkadziesiąt lat kraj był wstrząsany nieustannymi przewrotami
oraz walkami konserwatystów i liberałów, jednak aż do roku 1857
konstytucja nadal podtrzymywała katolicki charakter państwa.
To wówczas w Meksyku zaczęto walczyć z Kościołem?
W marcu 1854 roku liberałowie
ogłosili tzw. plan z Ayutli. Doprowadził on do obalenia dyktatury
gen. Antonia Lópeza de Santa Anny, który był dość chwiejny, ale w
ostatniej fazie prezentował stanowisko bliskie konserwatystom. Od tej
pory czołową postacią liberałów stał się przywódca skrajnie
jakobińskiego skrzydła, mającego nawet pewne inklinacje marksistowskie –
Indianin Benito Juárez. Wtedy zaczęła się zdecydowana walka z
Kościołem.
Liberałowie rozpoczęli prace nad nową
konstytucją. Artykuł 15 projektu (ostatecznie nie został przegłosowany)
stawał na gruncie indyferentyzmu religijnego. W republice miało nie być
żadnego prawa zakazującego praktykowania jakiejkolwiek religii, jednak
jako że „religia katolicka była dotąd jedyną religią ludu
meksykańskiego, Kongres miał ją chronić prawami sprawiedliwymi i
rozumnymi, bez uszczerbku dla interesów ludu i suwerennych praw”.
Uchwalona ostatecznie 26 stycznia
1857 roku konstytucja wprawdzie w inwokacji odwoływała się do imienia
Pana Boga, natomiast milczała w kwestiach religijnych.
Oprócz konstytucji wprowadzone
zostały tak zwane Prawa Reformy, które miały rangę konstytucyjną.
Pierwsze z nich, wydane w roku 1859, przyjmowało zasadę całkowitej
niezależności pomiędzy sprawami państwa a sprawami Kościoła; kasatę
wszystkich zakonów męskich i sekularyzację zakonników; zniesienia
wszelkich bractw; zamknięcie nowicjatów w zakonach żeńskich oraz uznanie
wszystkich dóbr Kościoła za własność narodu ich nacjonalizację i
wywłaszczenie kleru.
Druga ustawa wprowadzała obowiązkowe
śluby cywilne, w trzeciej ograniczono liczbę świąt, a w czwartej – która
już nosiła nazwę ustawy o wolności wyznań – postawiono na całkowitą
wolność wszelkich wyznań; zakazywano publikacji listów pasterskich czy
encyklik papieskich bez zgody władz; zakazywano odprawiania ceremonii
religijnych poza murami świątyń; wreszcie zniesiono wszelkie zakony
żeńskie z wyjątkiem Sióstr Miłosierdzia.
Jak doszło do tego, że w
politykę meksykańską wmieszała się Francja, a cesarzem został
niezwiązany z Ameryką Łacińską Maksymilian Habsburg, brat Franciszka
Józefa?
Pretekstem do francuskiej interwencji
była odmowa spłacania długów przez Meksyk. Jednak należy podkreślić, że
wraz z wybuchem tak zwanej wojny domowej o reformę między
konserwatystami a liberałami (czy w zasadzie jakobinami) w Meksyku
panowała faktycznie przez kilka lat dwuwładza.
Z jednej strony działał rząd
liberalny z prezydentem Benito Juárezem, z drugiej – lawirującego między
stronnictwami prezydenta Ignacia Comonforta, który odmówił
zaakceptowania praw reformy, zastępowali kolejni prezydenci
konserwatywni. A ostatecznie na ich czele stanął gen. Miguel Miramón,
najmłodszy generał meksykański, nazywany „młodym Machabeuszem” ze
względu na swoje katolickie zaangażowanie.
Wojna domowa o reformę trwała w
latach 1857-1860. Rząd konserwatywny rezydował w stolicy, a liberalny
wędrował, najczęściej stacjonując w Veracruz.
Wojna zakończyła się klęską
konserwatystów, którzy udali się na emigrację. Wtedy właśnie wrócili do
planu, który już w latach 40., kiedy powstała Partia Konserwatywna,
głosił ówczesny lider Lucas Alamán – plan powrotu do monarchii. Ale żeby
restaurować monarchię, trzeba mieć kandydata na tron.
W grę nie wchodzili potomkowie
Augustyna I, gdyż nie byli tym zainteresowani i nie mieli autorytetu.
Wtedy konserwatyści nawiązali kontakt z Francją, wykazując się pewną
naiwnością – widzieli w Napoleonie III władcę szczerze katolickiego.
Obie strony uzgodniły, że najlepszym kandydatem na meksykański tron
byłby arcyksiążę Ferdynand Maksymilian Habsburg, młodszy brat cesarza
Franciszka Józefa I.
Dokonany przez konserwatystów wybór liberalnego Habsburga to działanie, delikatnie mówiąc, dziwne.
To „komedia pomyłek”. Wiadomo było,
że arcyksiążę jako wicekról Lombardii został przez brata odwołany z
powodu prowadzenia liberalnej polityki. Meksykańscy konserwatyści nie
zdawali sobie z tego sprawy. Już po złożeniu mu oferty zorientował się w
tym jedynie ks. Francisco Javier Miranda. Było jednak za późno –
nastąpiła francuska interwencja i zostały utworzone tymczasowe struktury
władzy konserwatywnej, a z wygnania powrócili meksykańscy biskupi.
W lipcu roku 1863 powołane przez konserwatystów Zgromadzenie Notabli przedstawiło tzw. opinię (dictamen)
w sprawie zmiany ustroju i zaproszenia księcia Ferdynanda Maksymiliana.
Na tej podstawie uchwalono ustawę o przyjęciu przez naród meksykański
jako formy rządów monarchii umiarkowanej i dziedzicznej z księciem
katolickim, a koronę ofiarowano Habsburgowi. Potem oficjalnie, w
październiku, na zamku Miramare w Trieście deputacja tymczasowej
regencji Cesarstwa zaprosiła arcyksięcia. Ten jednak zażądał
przeprowadzenia w Meksyku referendum. Jego wiarygodność była taka, jak
wszystkich innych wyborów, bez względu kto je organizował. Ale po
głosowaniu Maksymilian – już pod tym imieniem – przybył do Meksyku i
został ukoronowany na cesarza wraz z małżonką Marią Szarlotą z
belgijskiego domu królewskiego Koburg. Tu rozpoczęło się rozczarowanie.
Cesarz okazał się zwolennikiem
wolności religijnej i chciał wprowadzać instytucje – jak pisał – „mądrze
liberalne”. W pierwszej proklamacji o religii mówił jedynie jako o
uczuciu, które powinno być szanowane. Co więcej, cesarz chciał się na
porozumieć z Juárezem i zaproponował mu stanowisko premiera, na
co liberał odpowiedział w sposób obraźliwy: zwracał się do cesarza per usted. To po hiszpańsku znaczy pan, ale w znaczeniu potocznym, jak gdyby: „panie Habsburg”.
Antykościelne prawa zostały usunięte
jeszcze przez rząd tymczasowy, ale nastawienie cesarza było do tego
stopnia pro-liberalne, że nie kwapił się z restauracją państwa
katolickiego. Doszło nawet do konfliktu z przybyłym do Meksyku
nuncjuszem papieskim.
Maksymilian od razu
stracił społeczne oparcie – liberałowie odrzucali go jako monarchę,
konserwatyści jako liberała. Czy taki cesarz miał jakiekolwiek szanse,
by utrzymać się na tronie bez wsparcia obcej interwencji?
Nie. W takiej sytuacji nie. To samo
dotyczy obecności Francuzów. Ich interwencja była przez szerokie rzesze
katolickiego ludu witana przychylnie, ale kiedy dowódca korpusu
kontynuował antykościelne i liberalne zarządzenia, to lud zwrócił się
przeciwko Francuzom. Kiedy siły interwencyjne wycofały się, a po
zakończeniu wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych Juárez zyskał
wyraźne poparcie Abrahama Lincolna i jego następców w rządzie Stanów
Zjednoczonych, to los Maksymiliana był przesądzony.
Wprawdzie pod sam koniec panowania,
od września roku 1866, cesarz dokonał konserwatywnego zwrotu, tj.
przywrócił cmentarze w zarząd kościelny oraz przedstawił projekt
konkordatu zakładający wyłączność katolickiego kultu publicznego,
przywracającego poddanie edukacji duchownym i kościelną cenzurę
publikacji. Były to jednak kroki spóźnione.
W 1867 roku liberałowie zdobywali
kolejne stany. Decydującą była bitwa pod Querétaro 27 kwietnia 1867,
choć już dwa miesiące wcześniej cesarz utracił stolicę. W ten sposób
zaczął się ostatni, dramatyczny okres życia Maksymiliana Habsburga. Przy
całej chwiejności jego poglądów osobistych, był to człowiek o wysokim
poczuciu honoru i godności: odmówił zarówno abdykacji, jak i ucieczki do
Europy. Po nieudanej próbie wyrwania się spod oblężenia Querétaro wpadł
w ręce wojsk republikańskich. Urządzono mu parodię procesu i skazano go
na śmierć. Wyrok wykonano 19 czerwca 1867 roku.
Razem z cesarzem rozstrzelano owego
młodego Machabeusza, czyli gen. Miramóna oraz gen. Tomása Mejíę,
Indianina z pochodzenia. W obliczu śmierci wszyscy zachowali się z
godnością.
Warto jeszcze wspomnieć o
dramatycznych losach cesarzowej, która wcześniej wyjechała do Europy,
żeby błagać o pomoc dla męża. Odmówił jej zarówno Napoleon III, jak i
brat Maksymiliana cesarz Franciszek Józef I. Cesarzowa popadła w obłęd.
Żyła jeszcze długo, do 1927 roku, ale w stanie obłąkania.
Czy istniała szansa, by Meksyk stał się katolickim imperium?
Wtedy już nie. Meksyk był nie tylko
rozdzierany wewnętrznym konfliktem, w którym żadna strona przez długi
czas nie mogła uzyskać przewagi. Kraj w połowie XIX wieku utracił 51
proc. swojego terytorium, cały czas podupadał i popadał w zależność od
Stanów Zjednoczonych.
Podległość miała zresztą długą
historię. Pierwszy amerykański ambasador, Joel R. Poinsett, jeszcze w
latach 20. założył masońską lożę rytu York, która była faktycznym
kierownictwem obozu liberalnego w Meksyku.
Skoro nie udała się monarchia
katolicka z Augustynem I, to później także nie była możliwa. Sytuacja
była bez wyjścia, a w dodatku Meksykanie popełnili fatalną pomyłkę –
wybrali cesarza-liberała, by obronić się przed liberałami.
Można jeszcze rozważyć inną hipotezę:
z czysto legitymistycznego punktu widzenia Meksykanie powinni zwrócić
się do dziedzica wszystkich koron hiszpańskich, czyli księcia
karlistowskiego. Tylko, że kolejny fatalny zbieg okoliczności sprawił,
że akurat w latach 60. XIX wieku przedstawiciel linii karlistowskiej –
Jan III (don Juan) też był liberałem, i to nawet bardziej niż
Maksymilian. Z resztą z tego powodu karliści zmusili Jana III do
rezygnacji z praw.
Gorszego momentu na próbę restauracji nie można było sobie wybrać.
Dziękuję za rozmowę.
Rozmawiał Michał Wałach