poniedziałek, 29 maja 2017

Sebastian Zając: W imieniu Polski Podziemnej


      Polskie Państwo Podziemne, mimo trudności w realizacji utworzenia struktur na ziemiach wschodnich (m.in. z powodu represyjnej działalności NKWD) i zachodnich (represje Gestapo), było zjawiskiem bezprecedensowym. Dzięki poparciu społeczeństwa, a także określeniu realizacji podstawowych zadań narodu polskiego, do których zaliczamy: ponowne stworzenie sił zbrojnych, sprawnie działającego systemu politycznego czy odtworzenia administracji – marszałek Edward Rydz – Śmigły podjął decyzję o utworzeniu Służby Zwycięstwu Polski, której ostatecznym dowódcą został gen. Michał Karaszewicz – Tokarzewski. W grudniu 1939 roku Służba Zwycięstwu Polski została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej, którego dowódcą został gen. Stefan Rowecki.

W skład Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej wchodził ZWZ, który również podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Członkowie ZWZ byli żołnierzami Wojska Polskiego w czynnej służbie i podlegali Wojskowym Sądom Specjalnym ZWZ.

Organizacja ta miała charakter tajny i oparta była o dyscyplinę, hierarchię oraz karność. Regulamin nie przewidywał możliwości wystąpienia z organizacji, chyba że za pośrednictwem Komendy Głównej. Każda forma braku posłuszeństwa lub możliwości dekonspiracji groziła sankcją karną. W warunkach okupacyjnych zdano sprawę z potrzeby utworzenia instytucji, która w granicy prawa umożliwiałaby ochronę samego ZWZ, jak i ludności cywilnej. Na podstawie pisma gen. Kazimierza Sosnkowskiego i gen. Władysława Sikorskiego, które zostało przekazane do Roweckiego, wyrażono zapewnienie bezpieczeństwa poprzez likwidację ujawnionych szpiegów i prowokatorów w oparciu o stwierdzone dowody i fakty.

16 kwietnia 1940 roku Komitet dla Spraw Kraju na podstawie uchwały powołał do życia Sądy Kapturowe – nazwa ta pochodzi od określenia jednego z rodzajów sądów szlacheckich. Sądy Kapturowe funkcjonowały w okresie bezkrólewia, a czarny kaptur symbolizował żałobę sędziów po zmarłym królu. Działalność SK była przewidziana przy komendach: okupacji, obszarów i okręgów ZWZ (przestępstwa wojskowe) oraz delegatach rządu: Delegacie Głównym i komendach okręgowych (przestępstwa cywilne). Tylko delegat rządu mógł zatwierdzać wydany wyrok, a za wykonanie kary śmierci odpowiadał oddział ZWZ. Już w maju 1940 roku został zatwierdzony przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego Kodeks Sądów Kapturowych i w takiej formie przekazany na tereny Polski. Kodeks ze względu na konspiracyjną formę działania oraz zwiększającego się terroru okupanta nie został wydany w formie dekretu. Punkt 16. Kodeksu Sądów Kapturowych mówił o konieczności zachowania go w tajemnicy. Jedynym organem, który był uprawniony do ujawniania Kodeksu, był właściwy komendant ZWZ lub delegat rządu. Celem takiej ochrony był fakt samego istnienia i działania podziemnego wymiaru sprawiedliwości. Wszelkie komórki struktur ZWZ walczyły w pierwszej kolejności z okupantem, było to również świadectwo dla zastraszonego społeczeństwa, że jakiekolwiek przestępstwa ze strony okupanta nie zostaną bez kary.

Zmiany nastąpiły z momentem utworzenia w styczniu 1943 roku Kierownictwa Dywersji – „Kedyw”, a następnie w lutym 1943 roku prokuratorskiej komórki „Adam-30” oraz „Adam-90” przy Komendzie Głównej AK. W tym samym roku nadzór nad walką w podziemiu przejął gen. Tadeusz Bór – Komorowski. Nastąpił wyraźny podział kompetencji między Wojskowe Sądy Specjalne a Cywilne Sądy Specjalne. WSS zajmowały się tylko sprawami, które mogłyby zagrażać bezpieczeństwu zbrojnemu lub wykroczeniami popełnianymi bezpośrednio przez żołnierzy. Uzupełniającymi organami mającymi wspierać system sądownictwa były Komisja Sądząca Walki Podziemnej oraz Delegat ds. Oporu Społecznego. Komisja Sądząca rozpatrywała wykroczenia mniejszej wagi, a zarządzana była przez przedstawiciela Okręgowej Delegatury Rządu. Organem współpracującym z podziemnym wymiarem sprawiedliwości był Delegat ds. Oporu Społecznego, który ponadto zbierał materiał dowodowy i na jego podstawie sporządzał akt oskarżenia przeciwko obywatelom działającym w sposób szkodliwy na rzecz bezpieczeństwa Sił Zbrojnych. Delegat ds. Oporu Społecznego był również odpowiedzialny za czynności związane z wykonaniem egzekucji oraz utrzymanie dyscypliny w oddziale.

Inicjatywa regulacji i funkcjonowania sądów podziemnych w okresie Powstania Warszawskiego była zaplanowana na długo przed jego wybuchem. Pierwsza instancja sądownicza mieściła się w obwodzie Śródmieście–Północ. Rozprawy odbywały się w pomieszczeniach piwnicznych, a także w aresztach. Na terenie powstańczej Warszawy działał również Sąd Karny Specjalny, powołany przez Delegaturę Rządu RP. Mimo trudnych warunków bojowych dowiedziono, że cywilne agendy sądownicze działają na równi ze strukturami wojskowymi. W czasie pięcioletniej działalności podziemny wymiar sprawiedliwości w około 5 tysiącach spraw, wydał ok. 3,5 tysiąca wyroków, z czego wykonano ok. 2,5 tysiąca.

W 2013 roku ówczesny prezydent (to sprawa co najmniej dyskusyjna czy był prezydentem - przyp. Redakcji RCR) Bronisław Komorowski (nomen omen z wykształcenia „historyk”) podpisał ustawę o ratyfikacji przepisów znoszących bezwzględnie karę śmierci, podważając tym samym dokonania podziemnego wymiaru sprawiedliwości poczynając od Sądów Kapturowych po sądy podziemne w okresie Powstania Warszawskiego.

Bibliografia:

Armia Krajowa w dokumentach, T. I-II, Londyn 1988.
Leszek Gondek, Polska Karząca 1939-1945, Warszawa 1988.
M. Lisiewicz, W imieniu Polski Podziemnej, Warszawa 1988.