środa, 3 maja 2017

Swastyka – polska historia skradzionego symbolu

      Wśród wielu symboli zawłaszczonych przez nazistów u progu II wojny światowej jednym z najbardziej charakterystycznych jest swastyka. Tymczasem znak ten używany był znacznie wcześniej – także w Polsce.
 
Swastyka – kilkanaście tysięcy lat historii


Pierwszy symbol swastyki pochodzi z terenów dzisiejszej Ukrainy, konkretnie z Mezyńskiego Parku Narodowego, i liczy sobie przynajmniej 12 tysięcy lat. Podobne symbole odnaleźć można jednak w dziesiątkach kultur rozsianych na całym globie – swastyki znane były w starożytnych Indiach, Grecji, Rzymie. Używali ich Ilirowie, Etruskowie, Bałtowie, Celtowie, Germanie i Słowianie.



swastyka
Mozaiki rzymskie z w Willi La Omeda w Palencia, Hiszpania. Fot. Wikipedia, Valdavia

Swastyki w herbach (tzw. mon) posiadały średniowieczne rody japońskie, takie jak klan Hachisuka. Ozdabiano nimi ormiańskie chaczkary, kamienne płyty wotywne znajdujące się np. na rozstajach dróg lub przy obiektach sakralnych. Do dzisiaj odnajdywane są też na dziesiątkach rzeźb, monet, mozaik, pieczęci czy przedmiotów codziennego użytku – m.in. naczyń, grzebieni lub… podeszw butów.




swastyka
Waza z terenu Attyki, ok. 780 roku p.n.e. Fot. Wikipedia, Bibi Saint-Pol

Na ironię – swastyki są również częścią tradycji żydowskiej. Tym znakiem ozdobiona jest chociażby kabała Parashat Eliezer z XVIII wieku.

Znaczenie i kształt swastyki mogły różnić się w zależności od kultury. Niemal wszędzie był to jednak znak związany ze szczęściem, dobrobytem, energią i duchowością. W hinduizmie swastyka symbolizowała boga Ganapatiego, który zapewniał powodzenie w podejmowanych działaniach. Grecy i Rzymianie uważali ją za metaforyczne przedstawienie ciągłego ruchu. W wielu kulturach reprezentowała po prostu słońce, a za nim – siłę i wieczność.

Swastykę najczęściej przedstawiano jako równoramienny krzyż o ramionach zagiętych pod kątem prostym. Przykładowymi odmianami tradycyjnej swastyki jest trykwetr (posiadający trzy ramiona) lub tzw. kołowrót używany przez Słowian.

Hokeistki i Coca-Cola

Swastyka przetrwała próbę czasu i jeszcze na początku XX wieku cieszyła się dużą popularnością jako symbol szczęścia i powodzenia.

W tym okresie swastyki na koszulkach nosili amerykańscy koszykarze reprezentujący barwy Chilocco Indian School czy kanadyjskie hokeistki z takich zespołów jak: Fernie, Edmonton czy Windsor Swastikas (sic!). Przed 1930 rokiem  żółta swastyka na czerwonym tle była symbolem 45 Dywizji Piechoty Stanów Zjednoczonych. Znak był także popularny wśród pionierów awiacji – noszony w formie odznaki lub amuletu miał chronić przed pechem.



swastyka
Hokeistki z Fernie Swastikas, 1922 r.
W Europie swastyka cieszyła się szczególną popularnością w Finlandii. Od 1918 roku swastykami oznaczano fińskie samoloty wojskowe. Zdobiły także Order Białej Róży Finlandii, jedno z najwyższych krajowych odznaczeń, przyznawane za zasługi wojskowe i cywilne. Stylizowanymi gałązkami jodły zastąpiono je dopiero w latach sześćdziesiątych. Znana była także na Łotwie, w Irlandii, Rosji i wielu innych krajach Starego Kontynentu.



Vologodskaya_vyshivka
Tradycyjny haft rosyjski
Swastyka była także znakiem używanym przez światowe marki. Carlsberg stosował ten symbol do połowy lat trzydziestych – swastyki z 1901 roku wciąż można podziwiać w siedzibie firmy w Kopenhadze. Coca-Cola wypuszczała na rynek otwieracze do butelek w kształcie swastyk, symbol był też popularnym motywem w reklamach i na etykietach.



swastyka
Otwieracz do butelek z lat 20. Fot. adbranch.com

Wszystkie swastyki Piastów

Na naszych ziemiach swastyka, występująca także w licznych odmianach – swarzycy, swargi czy kołowrotu – znana była już w czasach Słowian. Znaki te zdobiły denary Mieszka I, na których występowały razem z chrześcijańskim krzyżem i napisem MISICO. Swastykę odnaleźć można na fasadzie Kolegiaty św. Piotra i Pawła w Kruszwicy, jednego z najstarszych zabytków architektury romańskiej w Polsce, zbudowanego w I połowie XII wieku.



swastyka
Denary Mieszka I.
Identyczne symbole znajdują się także na wczesnośredniowiecznej ceramice odnalezionej w Gieczu, Sandomierzu czy wspomnianej Kruszwicy. Są one także częścią znanego motywu zdobniczego „Ręce Boga” pochodzącego z popielnicy odnalezionej w Białej k. Łodzi.

Swastyka była też elementem szlacheckich herbów. Najsłynniejszym jest Boreyko, którego początki datuje się na przełom XIV-XV wieku. Trzyramienna swastyka tworzy radziwiłłowski herb Trąby.

O Spisz, Orawę i Podhale

Przed wojną swastyki były niezwykle popularnym symbolem na Podhalu. Nazywane były tam „krzyżykami niespodzianymi”. Można było odnaleźć je namalowane na przydrożnych kamieniach czy ścianach domów. Podhalański „krzyżyk” był też częstym motywem w reklamach czy broszurach związanych z tematyką góralską. Do dzisiaj swastyki przetrwały w schronisku Murowaniec na Hali Gąsienicowej czy na skrzyniach w schronisku na Hali Kondratowej.



swastyka
Wycinek z przedwojennej gazety.
„Krzyżyki” miały swoich lokalnych propagatorów. Jednym z nich był Mieczysław Karłowicz, znany kompozytor i taternik. Wykorzystywał on swastykę do sygnowania biletów wizytowych, listów, znaczył nimi także swoje szlaki. W miejscu jego tragicznej śmierci postawiony został tzw. Kamień Karłowicza, również ozdobiony swastyką.



swastyka
Kamień Karłowicza. Fot. Wikipedia, Opioła Jerzy
Podobny symbol upodobali sobie zafascynowani górami malarze i poeci. Do tego grona można zaliczyć Walerego i Stanisława Eljasz-Radzikowskich czy Kazimierza Przerwę-Tetmajera.

Za mundurem swastyki sznurem

Niewątpliwie najszersze zastosowanie w przedwojennej Polsce swastyka znalazła w kręgach wojskowych. Ze względu na wspomniane wyżej tradycje była symbolem towarzyszącym Pułkom Strzelców Podhalańskich. Ze swastyki korzystały także: 4 Pułk Piechoty Legionów (tzw. „Czwartacy”), 1 Pułk Artylerii Motorowej, a także organizacje okołomilitarne: Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej czy Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny.



swastyka
Polskie przedwojenne odznaki. Fot. Wikipedia
Swastyka w połączeniu z tradycyjną lilijką zdobiła również odznakę ZHP „Wdzięczności”. Wzór powstał w Wielkiej Brytanii, zatwierdzony został przez samego Roberta Baden Powella, legendę skautingu. W latach dwudziestych zaadaptowano go także w polskim harcerstwie.



swastyka
2 Pluton Strzelców Podhalańskich, defilada w 1936 r.
Niektórzy uważają, że swastyka była także inspiracją dla szachownicy lotniczej, znaku polskich sił powietrznych. Jest to jednak wyłącznie hipoteza.

Zrabowany symbol

Niemcy przejęli swastykę (właściwie: Hakenkreuz) w 1920 roku i używali jako swojego emblematu przez zaledwie ćwierć wieku. Mimo to skutecznie zatruli jej znaczenie i do dziś ten wiekowy symbol cieszy się złą sławą. Warto jednak pamiętać, że najpierw słowiańskie, a potem polskie swastyki przez wieki towarzyszyły naszym przodkom.

Sam symbol został przez nazistów zrabowany podobnie jak wiele innych i zapewne już nigdy nie odzyska swojej dawnej wartości. Nie zmienia to jednak faktu, że setki neutralnych ideologicznie swastyk, z którymi identyfikowali się nasi przodkowie zasługują na pamięć i szacunek współczesnych. Powyższy tekst jest ich wyrazem.