dr Wojciech Muszyński: Harcerstwo Polskie - "Hufce Polskie" (1939–1946)

Harcerstwo Polskie stanowiło część szeroko pojętego ruchu narodowego, niezależnie od jego wewnętrznych podziałów politycznych. Miało ono wychowywać świadomych Polaków, ludzi silnych duchem, nienagannych moralnie, odpowiedzialnych za los Polski, gotowych do ofiar dla ojczyzny i narodu.

Stanisław Sedlaczek - Naczelnik

 HP

        Środowisko tworzące podziemną organizację Harcerstwo Polskie wywodziło się z nurtu katolicko-narodowego. W latach 30. działacze ci rywalizowali o wpływy w ZHP z konkurentami o poglądach sanacyjnych. Obie grupy reprezentowały przeciwstawne wizje pracy harcerskiej i wychowania młodzieży. Działacze katolicko-narodowi kładli nacisk na wychowanie młodzieży w duchu narodowym, negowali pomysły przyjmowania do ZHP nie-Polaków, uważając, że zaszkodzi to wewnętrznej spoistości drużyn oraz będzie skutkowało zaniedbaniami w wychowaniu patriotycznym. Najistotniejszą rolę w procesie kształtowania młodzieży przypisywano wychowaniu religijnemu. Narodowcy bronili zasady elitaryzmu harcerstwa, wynikającej z jego metody wychowawczej opartej na kontakcie instruktor-harcerz, co w przypadku umasowienia ruchu i zwiększenia liczby podopiecznych spowodowałoby ograniczenie kontroli nad wychowaniem w drużynie. Natomiast piłsudczycy byli indyferentni religijnie i w dużej części wyznawali światopogląd lewicowy, propagowali wychowanie w duchu państwowym i postulowali przyjmowanie w szeregi ZHP mniejszości narodowych. Uważali też, że należy odejść od kryteriów elitaryzmu w doborze członków ZHP i nastawić się na masowość, co pozwoli objąć wpływami harcerstwa szersze rzesze młodzieży.

Zręby niezależności

Przełomem w historii harcerstwa był XI Zjazd ZHP w Krakowie w 1931 r., kiedy to reprezentanci nurtu narodowego zostali odsunięci z władz związku. Nowe kierownictwo ZHP, przejęte przez zwolenników obozu sanacyjnego, szybko rozprawiło się z opozycyjnymi instruktorami: część z nich utraciła swoje stopnie lub została zawieszona w prawach harcerskich. Represje skonsolidowały środowisko narodowe. W 1932 r. został zawiązany Krąg Starszoharcerski św. Jerzego, który utworzyli harcerze z dwóch elitarnych drużyn warszawskich: 2. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej z Gimnazjum im. J. Zamoyskiego oraz 23. WDH tzw. Pomarańczarni z Gimnazjum im. Batorego. Krąg liczył ok. 100 harcerzy i harcerek. Była to kuźnia kadr instruktorskich, które miały w przyszłości wychowywać młodzież harcerską w duchu katolicko-narodowym. Działacze Kręgu utrzymywali ożywione kontakty z grupami harcerskimi o podobnym profilu ideowym w innych ośrodkach. Krąg rozwijał się do wybuchu II wojny światowej.

Konspiracja 1939-1945

Wybuch wojny na krótko zjednoczył narodowych i sanacyjnych antagonistów w harcerstwie - wspólnie powołano w Warszawie Pogotowie Harcerzy, które miało współpracować z wojskiem i służyć pomocą ludności cywilnej. Jednak grupie zbliżonej do piłsudczyków zabrakło woli porozumienia, co zaznaczyło się w czasie zakładania struktur harcerskich w konspiracji - Szarych Szeregów. W kierownictwie Szarych Szeregów, w którym przeważali harcerze znani ze swych sanacyjnych i lewicowych przekonań (Aleksander Kamiński, Florian Marciniak), nie znalazł się ani jeden przedstawiciel nurtu narodowego. W tej sytuacji 27 października 1939 r. w Warszawie z inicjatywy Stanisława Sedlaczka powstała nowa organizacja - Harcerstwo Polskie, pod konspiracyjnym kryptonimem "Hufce Polskie".

Władze HP tworzyli: naczelnik Stanisław Sedlaczek "Sas", zastępca naczelnika ds. harcerzy, Witold Sawicki, zastępczyni naczelnika ds. harcerek Halina Sadkowska. Główną Kwaterą Męską kierował Kazimierz Burmajster "Zenon", Główną Kwaterą Żeńską kierowała Jadwiga Wróblewska "Dygna", a kapelanem HP był ks. Bronisław Kulesza. Jednostką organizacyjną HP była drużyna składająca się z czterech zastępów (po 6-10 osób każdy). Młodzież harcerska dzieliła się na: zuchy (8-10 lat), młodszych harcerzy i harcerki (11-15 lat), harcerzy i harcerki (16-18 lat), starszych harcerzy i starsze harcerki (powyżej 18 lat). W ciągu pięciu lat wojny chorągwie HP działały na Mazowszu, w Małopolsce i Małopolsce Wschodniej (Lwów), Wielkopolsce, Centralnym Okręgu Przemysłowym, na Tarnopolszczyźnie, Lubelszczyźnie i Polesiu. Łącznie Harcerstwo Polskie skupiało 4-5 tys. harcerzy i harcerek.

Harcerstwo Polskie a Szare Szeregi

Harcerstwo Polskie różniło się zasadniczo od Szarych Szeregów w poglądach na metody prowadzenia bieżącej działalności harcerskiej. W odróżnieniu od Szarych Szeregów było mniej zmilitaryzowane, nie wprowadzono regulaminów i stopni wojskowych, lecz zachowano przedwojenne programy wychowawcze i stopnie harcerskie. Kierownictwo Szarych Szeregów, wychodząc z założenia, że wojna szybko się skończy, chciało zaangażować młodzież w bieżącą walkę, natomiast harcerstwo narodowe stało na stanowisku, że wojna wyniszcza młode pokolenie fizycznie i moralnie, należy więc młodzież przed nią chronić. HP pozostało organizacją stricte harcerską, której działalność opierała się na zbiórkach, wycieczkach oraz organizacji obozów letnich pod przykrywką kolonii Rady Głównej Opiekuńczej. Przez cały czas okupacji w drużynach i zastępach trwała praca harcerska, choć nie używano mundurów i odznak. Cotygodniowe zbiórki w mieszkaniach prywatnych wypełniały gawędy ideowe, zajęcia techniczne i śpiew. Młodzi zdobywali sprawności opracowane jeszcze przed wojną. Organizowano obchody świąt narodowych i konspiracyjne parady. Harcerstwo Polskie wraz z innymi podziemnymi organizacjami młodzieżowymi uczestniczyło w Akcji "M" polegającej na prowadzeniu pracy opiekuńczej i wychowawczej wśród niezorganizowanej młodzieży, która w czasie wojny najbardziej była narażona na demoralizację, np. harcerki pracowały w świetlicach dla dzieci i koloniach prowadzonych przez RGO.

Struktury Harcerstwa Polskiego współpracowały zarówno z Narodową Organizacją Wojskową (w ramach AK), jak i z NSZ. Harcerze mieli wolną rękę w wyborze organizacji, do której chcieli wstąpić. W praktyce szli tam, gdzie służyli ich koledzy i przełożeni z drużyny. Część harcerzy z Chorągwi Warszawskiej, po przejściu odpowiedniego szkolenia w 1940 r., uczestniczyła w działalności wywiadowczej, współpracując z wywiadem Związku Jaszczurczego. Pracę o tym charakterze HP prowadziło przez cały okres okupacji. Apolityczność harcerstwa została uszanowana zarówno przez NOW, jak i przez NSZ, gdyż nie zachowała się w dokumentach żadna wzmianka o próbach podporządkowania sobie HP przez którąś z tych organizacji. Kierownictwo HP zgadzało się na udział w walce harcerzy starszych, którzy byli lepiej ukształtowani psychicznie i bardziej odporni na demoralizację. Podczas gdy starsza młodzież odbywała kursy strzelania, kończyła podchorążówki w NSZ i NOW, młodsi harcerze byli przygotowywani do zadań pomocniczych - przechodzili kursy sanitarne, sygnalizacji, terenoznawstwa. Niezależnie od działalności harcerskiej członkowie HP brali udział w kolportażu prasy podziemnej i w akcjach małego sabotażu, m.in. rozlepiając plakaty, rozrzucając ulotki, malując napisy na murach, np.: "Komuna wróg Boga i Narodu", "Hitler + Stalin = dwaj bandyci", "Katyń = Oświęcim". Słynne hasło: "PPR - Płatne Pachołki Rosji" było autorstwa harcerza HP Jana Lilpopa. Prowadzono ożywioną działalność wydawniczą. Od 1943 r. Harcerstwo Polskie współpracowało z "Warszawskim Głosem Narodowym" (organem Okręgu Stołecznego SN) w redagowaniu "Młodej Polski" - jednego z ważniejszych pism konspiracyjnych młodzieży.

Mimo że jednym z głównych celów Harcerstwa Polskiego była ochrona młodzieży przed represjami niemieckimi, wielu harcerzy zostało aresztowanych i za swą działalność zapłaciło życiem. Jedną z największych strat organizacji było aresztowanie w maju 1941 r. przez gestapo Stanisława Sedlaczka i jego śmierć (3 sierpnia 1941 r.) w KL Auschwitz. Z kadry HP zginęli także: Stanisław Lilpop - aresztowany i rozstrzelany w masowej egzekucji 10 lutego 1944 r. w Warszawie, Jan Lilpop - w czasie transportu do KL Auschwitz 30 czerwca 1944 r., Andrzej Otmianowski rozstrzelany pod Tarnowem 28 czerwca 1944 r. wraz z kilkoma harcerzami z drużyny. Najtragiczniejszym wydarzeniem w dziejach organizacji były masowe aresztowania członków chorągwi HP w Poznaniu w marcu 1940 r. Ogółem w poznańskim forcie uwięziono ok. 100 harcerzy, co doprowadziło do faktycznej likwidacji HP na tamtym terenie. Całe kierownictwo organizacji otrzymało wyroki śmierci, które zostały wykonane.

Powstanie warszawskie

Największą daninę krwi Harcerstwo Polskie złożyło w powstaniu warszawskim. Sformowano harcerskie jednostki wojskowe: Kompanię Harcerską, Harcerski Pluton Łączników oraz pluton sanitarny harcerek, wchodzące w skład Batalionu "Gustaw" (NOW-AK), które walczyły w obronie Woli, Starego Miasta i Śródmieścia. Wielu harcerzy HP walczyło w innych oddziałach tego batalionu, zwłaszcza w Kompanii "Gertruda", w Batalionie "Antoni" (kompanie "Aniela", "Alicja" i "Anna") oraz w utworzonym w czasie powstania Batalionie "Harnaś". Luźne grupy członków HP weszły w skład innych formacji: Batalionu "Ruczaj", 104. Kompanii Syndykalistów, Zgrupowania "Chrobry II", Pułku "Baszta", Zgrupowania "Gurt" i Kompanii NSZ "Warszawianka". Trudno ocenić wielkość strat poniesionych przez HP w czasie walk. Tylko oddziały harcerskie z Batalionu "Gustaw" straciły łącznie 66 harcerzy, co stanowiło 45 proc. ich stanu wyjściowego. Za wykazaną dzielność i odwagę żołnierze oddziałów harcerskich otrzymali 1 Krzyż Virtuti Militari i 24 Krzyże Walecznych.

Konspiracja antykomunistyczna

Po zajęciu Polski przez Armię Czerwoną w 1945 r. Harcerstwo Polskie kontynuowało podziemną działalność. Po zniszczeniu Warszawy władze organizacji przeniosły się do Krakowa. W naradach Naczelnictwa HP uczestniczyli: Witold Sawicki, naczelnik, hm. Zofia Rymar (komendantka Chorągwi Krakowskiej), ks. Mieczysław Oleksy (opiekun religijny), phm. Jan Chmielnikowski (członek Komendy Chorągwi Krakowskiej), hm. Halina Sadkowska (od kwietnia 1945 r. po wyjściu z obozu w Ravensbrück) oraz ks. Mizga. W obawie przed aresztowaniami kadry harcerskiej Witold Sawicki zakazał podległym sobie strukturom ujawniania się. Wśród ośrodków, które wznowiły działalność, była Warszawa, gdzie pod kierownictwem hm. Andrzeja Tretiaka (po jego aresztowaniu, pod kierownictwem phm. Macieja Nasierowskiego) odtwarzano stare drużyny i formowano nowe. Jednym z wychowanków HP w Warszawie był prof. Henryk Samsonowicz. Kontynuowała swoją działalność Chorągiew Lwowska, której harcerze do połowy 1945 r. działali w organizacji NIE (Niepodległość), wydawali i kolportowali podziemną prasę. Innymi ośrodkami pracy HP były: Kraków, Częstochowa, Białystok, mniejszymi - Łódź, Opole, Rzeszów, Zakopane. Część drużyn podjęła bezpośrednią współpracę z oddziałami zbrojnymi Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW).

W połowie 1945 r. władze Harcerstwa Polskiego rozpoczęły starania o zalegalizowanie części drużyn. Niektóre - głównie żeńskie w Krakowie i Warszawie - funkcjonowały jako koła Polskiego Czerwonego Krzyża, inne włączyły się do oficjalnego ZHP. Wiązało się to ze zmianą początkowo wrogiego stosunku do koncesjonowanego przez komunistyczne władze ruchu harcerskiego, który - zasilany przez przedwojenną kadrę i członków Szarych Szeregów - był jedną z nielicznych oaz niezależności. Nie zdołano jednak doprowadzić do końca akcji przenoszenia drużyn do ZHP. W grudniu 1945 r. Urząd Bezpieczeństwa przeprowadził serię aresztowań działaczy HP. W więzieniu mokotowskim w Warszawie znaleźli się Witold Sawicki, Halina Sadkowska, Krzysztof Eychler, Jerzy Świderski, Zofia Rymar i ks. Mieczysław Oleksy.

Władze komunistyczne starannie przygotowywały proces komendy HP, który rozpoczął się 20 lutego 1947 r. Liczono, że jego wydźwięk propagandowy zastraszy młodzież harcerską. Sąd wojskowy skazał Witolda Sawickiego na osiem lat pozbawienia wolności i dwa lata utraty praw publicznych, Halinę Sadkowską i Jerzego Świderskiego - na trzy lata, a Krzysztofa Eychlera - na rok. Ostatecznie skazanych objęła ustawa amnestyjna z 22 lipca 1947 r. i opuścili więzienie. Jednolita ogólnopolska struktura HP przestała istnieć. Do początku lat 50. działalność harcerską kontynuowały rozproszone grupy młodzieży wywodzące się z HP. Na Śląsku i w Małopolsce działały w tym czasie cztery zorganizowane grupy młodzieży wywodzącej się ze Lwowa, używające nazwy "Harcerstwo Polskie". Wraz z rozbiciem ich przez UB działalność Harcerstwa Polskiego na terenie Polski zamarła ostatecznie.

Zasady ideowe

Działalność HP opierała się na następujących tezach programowych:

1. Harcerstwo jest ruchem narodowym mającym na celu dobro Polski i wychowanie Polaków na dzielnych obywateli-żołnierzy.
2. Harcerstwo opiera swoje zasady moralne na nauce Chrystusa - jest organizacją chrześcijańską.
3. Harcerstwo jest organizacją o wysokich wymaganiach etycznych - stąd musi pomnażać się nie na drodze "poboru" masowego, ale przez staranną rekrutację dobierać najodpowiedniejszych.
4. Harcerstwo nie przyjmuje do swych szeregów nie-Polaków - jest organizacją polską.
5. Harcerstwo jest organizacją społeczną, tj. nie może uzależniać się od biurokracji państwowej.

W praktyce tolerowano odstępstwa od wskazań zawartych w pkt 4, w niektórych drużynach działających przy klasztorach, gdzie ukrywano dzieci żydowskie, były one także przyjmowane w ich szeregi. Innym przykładem tolerancji panującej w HP jest fakt, że w 1943 r. w okresie walk o Getto Warszawskie harcerze na apel Zofii Kossak-Szczuckiej brali udział w akcji ratowania Żydów i przerzucie ich na stronę "aryjską". Niektórzy z ratowanych znaleźli się potem w szeregach harcerstwa - np. w Kompanii Harcerskiej walczącej w powstaniu warszawskim znajdowały się dwie sanitariuszki pochodzenia żydowskiego: Estera Borenstein "Halina" i Chaja Borenstein "Irka".

W opinii założycieli Harcerstwo Polskie stanowiło część szeroko pojętego ruchu narodowego, niezależnie od jego wewnętrznych podziałów politycznych. Miało ono wychowywać świadomych Polaków, ludzi silnych duchem, nienagannych moralnie, odpowiedzialnych za los Polski, gotowych do ofiar dla ojczyzny i narodu. "Harcerstwo jest syntezą nacjonalizmu i katolicyzmu" - napisał w swym podręczniku dla harcerzy Stanisław Sedlaczek. Duży nacisk kładziono na wychowanie religijne w duchu katolickim.

Modlitwa HP

       Boże Ojców naszych, błogosław Ojczyźnie naszej. Błagamy Ciebie przez Chrystusa i Matkę Najświętszą, szczególną Patronkę naszą, daj Narodowi Polskiemu co rychlej zwycięstwo, a nam przebacz grzechy nasze i daj łaskę współdziałania w budowaniu Polski Chrystusowej. Błogosław Boże wszystkim siostrom i braciom naszym. Tych, którzy polegli lub zmarli dla Ciebie i Polski przyjm do Swej Chwały i usłysz ich prośby za nami, a w szczególności za Druha Stanisława Sedlaczka. Strzeż od złego tych, którymi kierujemy, tych zaś, którzy nami kierują i rządzą, wspieraj w sprawach doczesnych, chroń ich w złej przygodzie, a nade wszystko daj im łaskę Twą potrzebną do zbawienia własnego i doprowadzenia nas, tu na ziemi, ku Wielkiej Polsce, a poprzez Polskę Chrystusową, ku Tobie w wieczności. Amen

 Za: http://www.harcerstwopolskie.pl/hp