▼

sobota, 22 grudnia 2018

Karina Kabacińska: Początki harcerstwa w Polsce


       Rozwój moralny, religijny i fizyczny młodego człowieka oraz krzewienie patriotyzmu – takie cele przyświecały ruchowi skautowemu, który powstał w 1907 roku. Tego roku w Anglii odbył się pierwszy obóz dla chłopców, w czasie którego założyciel skautingu – Robert Baden-Powell, miał okazję sprawdzić w praktyce, czy jego pomysł na organizację młodzieżową ma szanse powodzenia. Jak się wkrótce okazało, był to strzał w dziesiątkę, a ruch skautów w krótkim czasie zyskał rzesze członków.

Do R. Baden-Powella i skautingu jeszcze powrócimy, najpierw jednak wspomnijmy o organizacjach, które traktować można jako poprzedniczki skautingu. Należały do nich „Brygada Chłopięca” (ang. „The Boys Brigade”) i Indianie Puszczańscy (ang. Woodcraft Indians). Pierwsza z nich powstała w 1882 roku w Glasgow. Jej celem było dotarcie do dzieci pochodzących ze środowiska robotniczego i wpojenie im dobrych wartości religijnych i moralnych. Organizacja ta miała anglikańskie oblicze, ponieważ to duchowni tego wyznania sprawowali nad nią opiekę. Należeli do niej chłopcy w przedziale wiekowym 12-17 lat. Był to organizacja paramilitarna, której struktura także była inspirowana wojskiem. Podstawowymi jednostkami były kompanie, te zaś wchodziły w skład batalionu. Organizacja Indian Puszczańskich natomiast, została założona w 1902 roku w Stanach Zjednoczonych przez Ernesta Thompsona Setona. Proponowała ona młodzieży życie w zgodzie z naturą, na wzór plemion indiańskich. Stawiała na rozwój fizyczny i moralny w połączeniu z szacunkiem do natury i kształtowaniem umiejętności potrzebnych do sprawnego funkcjonowania na łonie natury (krzesanie ognia itp.). Młodzież wybierała spośród siebie liderów, którzy mieli za zadanie pomagać i przewodzić swoim kolegom. W 1906 roku E. Seton spotkał się z Baden-Powellem, a potem został jego współpracownikiem.
Wróćmy jednak do skautingu. Pomysł na stworzenie organizacji przyszedł jej założycielowi w 1899 roku, podczas II wojny burskiej, w której brał udział. Baden-Powell obserwował wtedy, jak dobrze w realiach wojennych radziła sobie młodzież. Swoje obserwacje i doświadczenia zapisał w książce pt. „Aids To Scouting” ( „Wskazówki do wywiadów”). Książka ta stała się fundamentem ruchu skautowego. W 1907 roku, jak wspomniałam na wstępie, miał miejsce pierwszy obóz, w którym przetestowano założenia Baden-Powella. Dalej wszystko potoczyło się już szybko. Organizacja cieszyła się dużą popularnością, a w 1908 roku jej pomysłodawca napisał pierwszy podręcznik dla skautów.

Skoro organizacja Baden-Powella stała się tak bardzo popularna, nic dziwnego, że informacje o niej szybko dotarły na tereny znajdującej się pod zaborami Polski. Stało się to już w 1909 roku. Fakt, że skauting łączył wychowanie moralne z patriotycznym z oczywistych względów sprawił, że zainteresowali się nim ludzie, którym droga była idea odzyskania przez Polskę niepodległości. Dlatego też do powstającego ruchu skautowego chętnie przyłączyły się takie organizacje jak Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Związek Stowarzyszeń i Grup Polskiej Młodzieży Niepodległościowej – Zarzewie czy „Eleusis”. O ile pierwsze dwie organizacje miały charakter paramilitarny i przygotowywały swoich członków do walki o wolną Polskę, to trzecia z nich była pacyfistyczna i stawiała na rozwój wewnętrzny. Na jej temat czuje się w obowiązku napisać kilka słów więcej. Powszechnie powiem „Eleusis” uznawana jest za organizację, której celem jest głoszenie wolności od uzależnień (przysięga zobowiązująca jej członków do wstrzemięźliwości od alkoholu, tytoniu, rozpusty i hazardu). Bliższe przyjrzenie się „Eleusis” pozwala jednak przypuszczać, że była to pewnego rodzaju organizacja pseudoreligijna, która co prawda odwoływała się do katolicyzmu, jednocześnie jednak wśród swoich członków propagowała jogę i ezoteryczną interpretację twórczości Mickiewicza i Słowackiego. Nie czas to jednak i miejsce na bliższe przypatrywanie się tej organizacji. Odnotować należy tylko, że jej wpływom harcerski regulamin zawdzięcza ustęp o zakazie picia alkoholu i palenia tytoniu.

Jedną z pierwszych osób, które zainteresowały się przeniesieniem ruchu skautowego na grunt polski był Andrzej Małkowski. Przetłumaczył on na język polski podręcznik Baden-Powella, redagował czasopismo o tematyce harcerskiej „Skaut”, wydał też rozkaz dotyczący powstania pierwszych polskich drużyn skautowych. Działalność polskich skautów oficjalnie zapoczątkowana została 22 maja 1911 roku we Lwowie, ponieważ wtedy powołane zostały do życia pierwsze cztery drużyny skautowe. W zaborze pruskim drużyny takie powstały rok później. Na terenie zaboru rosyjskiego działalność ruchu harcerskiego była zakazana, niemniej i tam pod koniec 1911 roku powstała Naczelna Komenda Skautowa. Idea rozwoju moralnego połączona z miłością do ojczyzny porwała rzesze młodych ludzi. Bardzo ważne było też to, że ruch skautowy kładł silny nacisk na rozwój religijności u swoich wychowanków. Te założenia nie wynikały z polskiej specyfiki – już Baden-Powell podkreślał wielką rolę wiary w życiu każdego skauta. Nie precyzował on jednak o jaką konkretnie religię czy wyznanie chodzi, chciał bowiem, żeby w jego ruchu odnaleźli się ludzie różnych konfesji.

Kiedy wybuchła I wojna światowa polscy skauci mili okazję sprawdzić w boju umiejętności nabyte wcześniej w ramach swojej organizacji. Wielu z nich zostało wcielonych do armii zaborczych, część wstąpiła do Legionów Polskich, inni zaś włączyli się w pomoc humanitarną. Pomimo rozdzielenia członków, wspólny duch łączył brać harcerską i nie został on przerwany nawet przez krwawe wojenne dzieło. Wręcz przeciwnie – 1 listopada 1916 roku w Warszawie miał miejsce zjazd mający na celu połączenie wszystkich organizacji harcerskich działających na terenie zaboru rosyjskiego. W ten sposób powstał Związek Harcerstwa Polskiego, ze znaną współcześnie symboliką harcerskiego krzyża i lilijki. Harcerska myśl zjednoczeniowa sięgała jednak dalej i dążyła do połączenia organizacji harcerskich ze wszystkich zaborów. Wyrazem takich dążeń był zjazd zorganizowany na początku listopada 1918 roku w Lublinie.


Odzyskanie niepodległości postawiło przed harcerstwem kolejne wyzwania. Po pierwsze, musieli oni walczyć o granice swojej ojczyzny. Brali udział w obronie Lwowa, powstaniach śląskich i wielkopolskim oraz oczywiście w wojnie z bolszewikami. Wysiłki harcerzy zostały docenione przez władze państwowe. Józef Piłsudski objął patronat nad ZHP, to samo w późniejszych latach uczynili również prezydenci Stanisław Wojciechowski i Ignacy Mościcki. Przełom lat 1920/1921 był bardzo ważny jeśli chodzi o kwestie organizacyjne harcerstwa. Wtedy to bowiem odbył się I Walny Zjazd ZHP, został przyjęty status tej organizacji oraz Prawa i Przyrzeczenia Harcerskie. Pierwszym przewodniczącym tego związku został generał Józef Haller.

Lata po odzyskaniu niepodległości były jednak nie tylko utwierdzeniem się harcerstwa na polskim gruncie. Przyniosły one również widmo kryzysu. Dotychczas członkowie tej organizacji stawiali sobie za cel walkę o niepodległość. Co jednak mieli czynić, skoro niepodległość ta została już osiągnięta? W takiej sytuacji część harcerzy pożegnała się ze swoją macierzystą organizacją, wychodząc z założenia, że cel został osiągnięty, a dalsze uczestnictwo w ruchu harcerskim nie ma sensu. Na tle tego poruszenia, w latach 20-tych zaczęły powstawać nowe organizacje, które chociaż z harcerstwa czerpały wiele, to wprowadzały też zasadnicze zmiany. Wymienić należy chociażby dwie spośród nich – Wolne Harcerstwo i Czerwone Harcerstwo. Pierwsza z nich postawiła sobie za cel zniesienie wojskowego charakteru harcerstwa, zamiast tego propagowała wizję życia puszczańskiego, co odpowiadało amerykańskim Indianom Puszczańskim. Oprócz tego głosiła też pozbycie się katolickiego i nacjonalistycznego wpływu, który jej zdaniem dominował w ZHP. Czerwone Harcerstwo zaś ideowo związane było z Polska Partią Socjalistyczną i podkreślało rolę proletariatu, co najlepiej pokazuje obowiązująca w nim przysięga: „Przyrzekam uroczyście pracować nad wyzwoleniem klasy robotniczej, praw harcerskich przestrzegać, dbać o rozwój Czerwonego Harcerstwa”.

Równocześnie z powstawaniem nowych ruchów trwała również przebudowa w łonie samego Związku Harcerstwa Polskiego. Pojawiły się propozycje dla najmłodszych – ruch zuchowy i najstarszych – ruch Wędrowniczy. Wprowadzono także drużyny specjalnościowe, które rozwijały umiejętności swoich członów w takich dziedzinach jak łucznictwo, narciarstwo, żeglarstwo czy krótkofalarstwo. Jak widać ZHP starał się przyciągnąć do swojej organizacji jak najwięcej nowych członków i zapobiec odchodzeniu tych starszych. Nigdy nie zapomniał jednak o patriotycznym wychowaniu i nie zatracił swojej propaństwowej postawy, o czym świadczy chociażby powstanie Pogotowia Wojennego Harcerek i Harcerzy.

Niebawem dla Rzeczypospolitej znowu nadeszły trudne chwile. Nie była ona jednak sama – mogła liczyć na ofiarność swoich synów i córek ze Związku Harcerstwa Polskiego. Jest to już jednak zupełnie inna historia.

Karina Kabacińska

Wskazówki bibliograficzne:

  • Życiorys Roberta Baden-Powella [dostęp 7.12.2018],
  • Historia Indian Puszczańskich [dostęp 7.12.2018],
  • Rys historyczny harcerstwa [dostęp 7.12.2018]
  • Najważniejsze daty związane z harcerstwem [dostęp 7.12.2018]
  • Formella Zbigniew, „Religia jako integralny składnik wychowania skautowego w propozycji Roberta Baden-Powella”, „Pedagogia Christiana” 1/21 (2008), [dostęp 3.12.2018]
  • Ogólny opis organizacji „Eleusis”: Polańska Marta, „Związek Eleusis i jego czasopismo”, Rocznik historii Prasy Polskiej 3/1(5) [dostęp 6.12.2018]
  • Naświetlenie istoty związku „Eleusis” (na str. 151-152): K. Kaczmarek, „Wspólnota Kundaliniego. Rys historyczno-religioznawczy”, „Kwartalnik Religioznawczy NOMOS” nr 59-60 (2007) [dostęp 6.12.2018]
  • Strona poświęcona Wolnemu Harcerstwu [dostęp 7.12.2018]
  • Szczegółowy opis Czerwonego Harcerstwa [dostęp 7.12.2018]

o