STUDNICKI-GIZBERT
WŁADYSŁAW, pseud. Karol, Veto, Wojnicki (ur. 3 XI 1867 w Dyneburgu, zm.
10 I 1953 w Londynie) – pisarz polit., ekonomista i działacz
niepodległościowy.
S. pochodził
ze szlach. rodziny kresowej; oboje rodzice brali udział w powstaniu
styczniowym; atmosfera domu rodzinnego oraz literatura romant. zwróciły
jego uwagę na sprawę nar., budząc także wrogi stosunek do carskiej
Rosji; jako przedstawiciel pokolenia “niepokornych” początkowo był także
pod wpływem ® socjalizmu “o zabarwieniu ros.”; 1887 przybył do
Warszawy, gdzie wraz z kolegami ze Szkoły Handl. im. Kronenberga podjął
próbę organizowania tajnych wykładów dla robotników; po połączeniu się
“kółka Kulczyckiego” z grupą Marcina Kasprzaka powstał tzw. II
Proletariat, również o charakterze internacjonalistycznym, którego S.
był jednym z najaktywniejszych działaczy; po jego rozbiciu przez władze
carskie S. aresztowano jako pierwszego 7 XI 1888 i osadzono na 8
miesięcy w Cytadeli warsz., a nast. odesłano do Dyneburga, gdzie
przebywał pod nadzorem policyjnym; z tego okresu pochodzą jego pierwsze
próby publicystyczne na łamach warsz. “Głosu”; następnie S. został
zesłany na Syberię Wsch. do okręgu minusińskiego, gdzie spędził 6 lat;
pobyt na Syberii wykorzystał do studiowania stosunków ekonom. i społ.
tego regionu, czego owocem po powrocie z zesłania była pierwsza jego
książka Współczesna Syberia (Kraków 1897).
Jesienią 1897
S. wstąpił do ® Pol. Partii Socjalist. i został członkiem Związku
Zagranicznego Socjalistów Pol.; na IV zjeździe ZZSP został wybrany na
członka Centralizacji; powierzono mu także funkcję zastępcy redaktora
naczelnego “Przedświtu”; pobyt na Zachodzie (Wielka Brytania, Niemcy,
Szwajcaria) owocował także licznymi pracami teor., jak: Wykład ekonomii
politycznej. Podręcznik dla uniwersytetów ludowych i samouków (Kraków
1900) i Wyodrębnienie Galicji (Lwów 1901); oba te dzieła, a także
publicystyka na łamach pism: “Przedświt”, “Naprzód”, “Krytyka” i “Gazeta
Robotnicza”, poróżniły go ze środowiskami socjalist., gdyż S. chciał
nadać socjalizmowi kierunek nar. i dążył do współpracy PPS z ® Ligą
Nar.; analiza stosunków ekonom. Szwajcarii spowodowała też u niego
erozję wielu dogmatów marksistowskich, zwł. tezy o międzynar.
solidarności proletariatu, którą nazwał “konwencjonalnym kłamstwem”;
zdaniem S. to nie kapitaliści są gł. antagonistami robotników, którzy
obawiają się napływu tańszej siły roboczej z krajów biedniejszych i chcą
zamykać granice; koncepcja wyodrębnienia Galicji nie spodobała się z
kolei socjalistom zaboru austr. z I. ® Daszyńskim na czele; po rozejściu
się dróg S. z ruchem socjalist. 1900 ideę wyodrębnienia Galicji
przyjęli jako swój program ludowcy, do których S. wstąpił na początku
wieku (wcześniej pisywał do ich organu “Kurier Lwowski”); w tym samym
roku S. opuścił jednak Stronnictwo Lud. z powodu poparcia przez nie
strajku rolnego w Galicji, organizowanego przez Rusinów; zbliżył się
wówczas do Nar. Demokracji i jej galicyjskiego organu “Słowo Pol.”;
będąc już wówczas zdeklarowanym nacjonalistą, nie wchodził jednak
formalnie do struktur LN; wyjaśnienie dlaczego “przechodził partyi tak
wiele” dał w książce Od socjalizmu do nacjonalizmu (Lwów 1904); wraz z
wybuchem wojny ros.-jap. – wcześniej niż władze PPS – wystosował
memoriał do rządu jap. w sprawie utworzenia Legionu Pol. z ochotników
pol. rekrutowanych z USA.
Kiedy S.
przystał do Nar. Demokracji, ta akurat przechodziła na pozycje ugodowe
wobec Rosji, co dla niego było nie do przyjęcia; za jego przyczyną od
endecji oderwał się Nar. Związek Robotniczy; jego niepodległościową i
antyros. linię popierała także część młodzieży nar. z Galicji; po
wybuchu rewolucji 1905 S. wyjechał do zaboru ros., gdzie na łamach
“Narodu i Państwa” oraz “Votum Separatum” krytykował posłów z Koła Pol. w
Dumie Państw. za uległość wobec Rosji; ponieważ w tym czasie PPS
podzieliła się na Lewicę i niepodległościową Frakcję Rewolucyjną pod
przywództwem J. ® Piłsudskiego, S. zbliżył się do tej drugiej, ale nie
został jej członkiem; najobszerniejsze z jego dzieł – Sprawa polska
(Poznań 1910) – było manifestem irredentyzmu, wymierzonym w Rosję jako
gł. sprawcę rozbiorów i zaborcę 2/3 terytorium Polski przedrozbiorowej;
jako obszar przyszłego powstania – po przewidywanym wybuchu wojny między
państwami centralnymi a Rosją – wskazywał Królestwo Pol., a jako jego
bazę – Galicję; 1912 uczestniczył w zjeździe irredentystów w Zakopanem,
na którym powołano Pol. Skarb Wojsk.; jako przedstawiciel PSW brał
udział w posiedzeniu założycielskim Komisji Tymczasowej Skonfederowanych
Stronnictw Niepodległościowych; wysyłał memoriały do władz
austro-węgierskich, propagujące wojnę z Rosją i utworzenie pod berłem
dynastii habsburskiej trialistycznej monarchii austro-węgiersko-polskiej
(człon pol. miał być utworzony z Galicji i odwojowanego zaboru ros.) i
napisał Wskazania polityczne irredentysty polskiego (1913).
Po wybuchu I
wojny świat. S. udał się do Krakowa; po wyzwoleniu z rąk ros.
Częstochowy organizował tam werbunek do Legionów; nast. propagował
sprawę pol. na Węgrzech, w Rumunii i Szwajcarii, skąd przybył do zajętej
przez Niemców VIII 1915 Warszawy; będąc pod wrażeniem sukcesów oręża
niem. zerwał z austr. koncepcją rozwiązania sprawy pol., opowiadając się
za ścisłą współpracą z Rzeszą Niem. w dochodzeniu do niepodległości;
wraz z Zygmuntem Makowieckim i Tadeuszem Grużewskim założył Klub
Państwowców Pol., który był najbardziej proniem. ugrupowaniem w ramach
obozu aktywistycznego; prócz oddziaływania na społeczeństwo pol., S.
chciał także wpływać na elity niem.; w tym celu napisał książkę: Die
Umgestaltung Mittel-Europa’s durch den gegenwartigen Krieg. Die
Polenfrage in ihrer internationalen Bedeutung (Wien 1915), w której
pojęcie “Mitteleuropa” zostało użyte kilka miesięcy wcześniej niż u
Friedricha Naumanna – autora głośnej książki Mittelleuropa Berlin 1915 ;
ogłosił też Szkice polityczne z zakresu polityki międzynarodowej
(Warszawa 1917); V 1916 S. odbył rozmowę z generał-gubernatorem
Królestwa Pol. Hansem von Beselerem, proponując mu utworzenie
niepodległej Polski, będącej dla Niemiec państwem buforem oddzielającym
je od Rosji; wsch. granicę Polski postulował na Dźwinie i Berezynie,
natomiast zach. wzdłuż przedwojennej granicy niem.- ros.; Galicja miała
chwilowo pozostać przy Austrii, jednak S. brał pod uwagę możliwość
przyłączenie niemieckojęz. części Austrii do Rzeszy i jednoczesny powrót
Galicji do Polski; po proklamowaniu Aktu 5 listopada 1916 S. wszedł w
skład powołanej przez okupantów Tymczasowej Rady Stanu; od tego czasu
znalazł się jednak w całkowitej izolacji od społeczeństwa pol. z powodu
swojej bezwarunkowo proniem. koncepcji odbudowywania pol. państwowości i
armii.
Po 1918
zajmował się gł. publicystyką i nie piastował eksponowanych stanowisk;
był kolejno kierownikiem przy Cywilnym Zarządzie Ziem Wsch., doradcą w
Ministerstwie Przemysłu i Handlu (1922-27), urzędnikiem V klasy w MSZ,
które musiał opuścić, gdy wszedł w spór o sposób postępowania z
mniejszością niem. na terenie Śląska z wojewodą Michałem Grażyńskim;
mając 63 lata podjął wykłady w Instytucie Naukowo-Badawczym Europy
Środk. w Wilnie, po czym przeszedł na emeryturę; pisywał do wileńskiego
“Słowa”, propagując zwł. sojusz pol.-niem., a redaktor “Słowa” S. ›
Mackiewicz-Cat uważał się za jego ucznia; innym środowiskiem, na które
wpływał, byli neokonserwatyści (zwł. A. ® Bocheński), jednak polit.
oddziaływanie S. było znikome.
W okresie
międzywojennym S. opublikował m.in.: Polityka polska i odbudowanie
państwa. Odpowiedź na książkę p. Dmowskiego (Warszawa 1925), Zagadnienie
ustrojowe. Projekt konstytucji decentralistycznej (Warszawa 1929),
Daleki Wschód w polityce światowej (1931), Rosja Sowiecka w polityce
światowej (Wilno 1932), Z przeżyć i walk (Warszawa 1928), Ludzie, idee,
czyny (Warszawa 1937); jego najważniejszą pracą (tłumaczoną na wiele
języków) tego okresu był System polityczny Europy a Polska (Warszawa
1935), gdzie postulował budowę liczącego ok. 200 mln mieszkańców bloku
środkowoeuropejskiego, obejmującego Austrię, Węgry, Czechy, Rumunię,
Bułgarię, Jugosławię, Grecję, Turcję i państwa nadbałtyckie, którego
filarami byłyby Niemcy i Polska; przedstawiał tam argumenty natury
ekonom., twierdząc, że Niemcy są gł. rynkiem zaopatrzenia tych krajów w
zakresie wyrobów przemysłu ciężkiego; opowiadał się też za zjednoczeniem
Austrii z Niemcami oraz uzyskaniem przez Polskę wspólnej granicy z
Węgrami kosztem Czechosłowacji; gł. celem bloku miał być gosp. rozwój
regionu, a nawet stworzenie Paneuropy (pod warunkiem przystąpienia
Francji), politycznie byłby on natomiast wymierzony przeciwko ZSRR,
który dla S. był kolejnym wcieleniem carskiej Rosji; książka została
publicznie potępiona przez W. ® Mołotowa, za to w Niemczech analizowano
ją na seminariach.
Tuż przed
wybuchem II wojny świat. S. pisał memoriały uzasadniające konieczność
pewnych ustępstw i porozumienia z III Rzeszą oraz opublikował broszurę w
tym samym duchu (Wobec nadchodzącej II-ej wojny światowej, Warszawa
1939), która została skonfiskowana przez ® cenzurę (rozważano nawet
aresztowanie S.); autor dość dokładnie przewidział dalszy przebieg
wydarzeń – klęskę Polski w wojnie z Niemcami i aneksję ziem wsch. przez
ZSRR; twierdził, że w sporze między Polską a Niemcami nie chodzi wcale o
Gdańsk czy o “korytarz”, tylko o to, po czyjej stronie będzie Polska w
zbliżającym się konflikcie, Anglia zaś udzieliła Polsce jednostronnych
gwarancji, aby skierować na Polskę siłę militarną Niemiec w pierwszej
fazie wojny, ponieważ sama nie była jeszcze do niej gotowa; zdaniem S.,
deklaracja ta nie oddalała niebezpieczeństwa wojny, ale je przybliżała;
przewidywał, że w razie konfliktu Niemiec z państwami zach. Niemcy
zlikwidują najpierw Polskę, jako przeciwnika słabszego, a dopiero potem
uderzą na Francję i Anglię; jego zdaniem, sojusz Polski z Wielką
Brytanią był niebezpieczny także dlatego, iż Anglia chciała udziału
Rosji Sow. w koalicji, a za ten sojusz mogła zapłacić Rosji tylko pol.
ziemiami wsch.; nadto ZSRR mógł wykorzystać wojnę do wywołania rewolucji
europ.; S. uważał, że najlepszym wyjściem dla Polski było
nieprzyjmowanie gwarancji ang. i ogłoszenie neutralności w przyszłej
wojnie; miała to być “neutralność zbrojna”, czyli taka, która nie
pozwalałaby innym państwom przechodzić przez pol. terytorium (chodziło
gł. o zabezpieczenie się od strony Rosji); w sprawie Gdańska i
autostrady należało – jego zdaniem – przeciągać pertraktacje; w celu
porozumienia się z Niemcami Polska powinna skorzystać z pośrednictwa
państw sprzymierzonych z III Rzeszą (zwł. Włoch), którym nie powinno być
obojętne, czy wał oddzielający Rosję od Europy, a składający się z
Polski i Rumunii, ulegnie uszkodzeniu, czy też nie; S. przedstawił też
propozycję wydzierżawienia od Łotwy portu w Lipawie, przez co Polska
mogłaby uzyskać ważny posterunek na Bałtyku oraz utrzymywał, że Niemcy
byłyby skłonne zrezygnować na naszą korzyść z protektoratu nad Słowacją,
gdyby Polska zobowiązała się nie przepuszczać sow. wojsk.
W X 1939 S.
przedstawił okupacyjnym niem. władzom wojsk. Memoriał w sprawie
odtworzenia Armii Polskiej i w sprawie nadchodzącej wojny
niemiecko-sowieckiej, w którym proponował Niemcom utworzenie armii pol.,
walczącej u boku Niemiec przeciwko wspólnemu wrogowi – ZSRR; postulował
też utworzenie namiastki przyszłego rządu pol., choćby prowizorycznego;
wymagało to zaniechania represji i rozstrzeliwań pol. działaczy
niepodległościowych za ich antyniem. działalność sprzed wojny, jeżeli
nie miała charakteru kryminalnego, zaprzestania obrażającej godność
Polaków propagandy oraz nieogałacania kraju ze środków żywnościowych; po
wyzwoleniu przez armie: niem. i pol. terenów na wschód od Bugu
należało, zdaniem S., przywrócić tam prawo własności poprzez parcelację
kołchozów i oddanie chłopom ziemi; armia niem. miałaby obsadzić obszary
po rzekę Don i Kaukaz, a pol. – do Dniepru; za celowe uważał też S.
utworzenie republik Armenii, Gruzji i Azerbejdżanu; memoriał ten został
przez władze niem. skonfiskowany, a S. – po osobistej rozmowie z J.
Goebbelsem – internowano w sanatorium w Babelsbergu i zwolniono dopiero
po interwencji H. Göringa; sam S. również wielokrotnie, lecz na ogół
bezskutecznie, upominał się u władz niem. o aresztowanych Polaków (m.in.
B. ® Piaseckiego); I 1940 wystosował Memoriał dla Rządu Niemieckiego w
sprawie polityki okupacyjnej w Polsce, wyrażający sprzeciw wobec
polityki polegającej na krwawym terrorze stosowanym przez władze
okupacyjne; dowodził, że prowadzi ona do narastania coraz większej
wrogości w stosunku do Niemców i uniemożliwia pol.-niem. modus vivendi,
co po pewnym czasie musi obrócić się przeciwko samym Niemcom; wkrótce S.
znowu trafił na Pawiak za odważne upominanie się o prawa Polaków; z
więzienia wyszedł VIII 1942 z powodu złego stanu zdrowia i dzięki
interwencji ambasadora Węgier; od tej pory S. skoncentrował się na
próbie przeciwdziałania wybuchowi antyniem. powstania, które uważał za
katastrofę nar.; krytykował działalność sabotażową podziemia na korzyść
ZSRR, sprowadzającą na ludność cywilną represje niem.; wskazywał
zagrożenie nową okupacją sow.; 1943 wydał na własną rękę, napisaną na
podstawie relacji uchodźców z Wilna i Lwowa, książkę Rządy Rosji
Sowieckiej we wschodniej Polsce 1939-1941.
Po wojnie S.
udał się na emigrację, najpierw do Włoch, nast. do Wielkiej Brytanii;
jak zawsze, idąc pod prąd opinii publ., zasłynął dobrowolnym zgłoszeniem
się na świadka obrony w procesie feldmarszałka Ericha von Mansteina;
publikował na łamach “Wiadomości ”; wspomnienia z II wojny świat. (Z
tragicznych dni; wyd. pełne: Tragiczne manowce. Próby przeciwdziałania
katastrofom narodowym 1939-1945, Gdańsk 1995) chciał opublikować pod
tytułem Dlaczego nie zostałem polskim Quislingiem?, na co nie zgodził
się redaktor Mieczysław Grydzewski; jego ostatnia książka (Polska za
linią Curzona, Londyn 1953) opisywała położenie ludności pol. na
terenach zabranych przez Rosję Sow.; współcześnie ukazały się Pisma
wybrane (Toruń 2000-2001).
W. Suleja, System polityczny Władysława Studnickiego (do roku 1918), w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, t. 2 Twórcy polskiej myśli politycznej, Wrocław 1978; tenże, Fałszywa
prognoza polskiego germanofila (Władysław Studnicki o perspektywie
stosunków polsko-niemieckich na wypadek dojścia do władzy Hitlera), “Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1984, nr 2; J. Gzella, Czechosłowacja a polska racja stanu w publicystyce Władysława Studnickiego w okresie kryzysu sudeckiego, w: Dylematy II Rzeczpospolitej, Toruń 1990; P. Piętkiewicz, Czy był kolaborantem? Działalność Władysława Studnickiego w latach 1939-1945, “Zderzenia” 1990, nr 6; J. Gzella, Myśl polityczna Władysława Studnickiego na tle koncepcji konserwatystów polskich (1918-1939), Toruń 1993; tenże, Koncepcje związku polsko-niemieckiego na łamach czasopisma “Naród a Państwo” w 1918 r., “Przegląd Zachodni” 1995, nr 3; tenże, Zaborcy i sąsiedzi Polski w myśli społeczno-politycznej Władysława Studnickiego (do 1939 roku), Toruń 1998; A. Piskozub, Nauki Władysława Studnickiego, “Arcana” 2002, nr 45; G. Strzadała, Projekt budowy bloku państw Europy Środkowo-Wschodniej w myśli politycznej Władysława Studnickiego, “Wrocławskie Studia Politologiczne” 2004, nr 4; M. Figura, Rosja w myśli politycznej Władysława Studnickiego, Poznań 2008; G. Strządała, Niemcy w myśli politycznej Władysława Studnickiego, Opole 2011.
Źródło: „Encyklopedia Białych Plam", tom XVII.