Harcerstwo Polskie stanowiło część szeroko pojętego ruchu
narodowego, niezależnie od jego wewnętrznych podziałów politycznych.
Miało ono wychowywać świadomych Polaków, ludzi silnych duchem,
nienagannych moralnie, odpowiedzialnych za los Polski, gotowych do ofiar
dla ojczyzny i narodu.
Środowisko
tworzące podziemną organizację Harcerstwo Polskie wywodziło się z nurtu
katolicko-narodowego. W latach 30. działacze ci rywalizowali o wpływy w
ZHP z konkurentami o poglądach sanacyjnych. Obie grupy reprezentowały
przeciwstawne wizje pracy harcerskiej i wychowania młodzieży. Działacze
katolicko-narodowi kładli nacisk na wychowanie młodzieży w duchu
narodowym, negowali pomysły przyjmowania do ZHP nie-Polaków, uważając,
że zaszkodzi to wewnętrznej spoistości drużyn oraz będzie skutkowało
zaniedbaniami w wychowaniu patriotycznym. Najistotniejszą rolę w
procesie kształtowania młodzieży przypisywano wychowaniu religijnemu.
Narodowcy bronili zasady elitaryzmu harcerstwa, wynikającej z jego
metody wychowawczej opartej na kontakcie instruktor-harcerz, co w
przypadku umasowienia ruchu i zwiększenia liczby podopiecznych
spowodowałoby ograniczenie kontroli nad wychowaniem w drużynie.
Natomiast piłsudczycy byli indyferentni religijnie i w dużej części
wyznawali światopogląd lewicowy, propagowali wychowanie w duchu
państwowym i postulowali przyjmowanie w szeregi ZHP mniejszości
narodowych. Uważali też, że należy odejść od kryteriów elitaryzmu w
doborze członków ZHP i nastawić się na masowość, co pozwoli objąć
wpływami harcerstwa szersze rzesze młodzieży.
Zręby niezależności
Przełomem w historii harcerstwa był XI Zjazd ZHP w Krakowie w 1931
r., kiedy to reprezentanci nurtu narodowego zostali odsunięci z władz
związku. Nowe kierownictwo ZHP, przejęte przez zwolenników obozu
sanacyjnego, szybko rozprawiło się z opozycyjnymi instruktorami: część z
nich utraciła swoje stopnie lub została zawieszona w prawach
harcerskich. Represje skonsolidowały środowisko narodowe. W 1932 r.
został zawiązany Krąg Starszoharcerski św. Jerzego, który utworzyli
harcerze z dwóch elitarnych drużyn warszawskich: 2. Warszawskiej Drużyny
Harcerskiej z Gimnazjum im. J. Zamoyskiego oraz 23. WDH tzw.
Pomarańczarni z Gimnazjum im. Batorego. Krąg liczył ok. 100 harcerzy i
harcerek. Była to kuźnia kadr instruktorskich, które miały w przyszłości
wychowywać młodzież harcerską w duchu katolicko-narodowym. Działacze
Kręgu utrzymywali ożywione kontakty z grupami harcerskimi o podobnym
profilu ideowym w innych ośrodkach. Krąg rozwijał się do wybuchu II
wojny światowej.
Konspiracja 1939-1945
Wybuch wojny na krótko zjednoczył narodowych i sanacyjnych
antagonistów w harcerstwie - wspólnie powołano w Warszawie Pogotowie
Harcerzy, które miało współpracować z wojskiem i służyć pomocą ludności
cywilnej. Jednak grupie zbliżonej do piłsudczyków zabrakło woli
porozumienia, co zaznaczyło się w czasie zakładania struktur harcerskich
w konspiracji - Szarych Szeregów. W kierownictwie Szarych Szeregów, w
którym przeważali harcerze znani ze swych sanacyjnych i lewicowych
przekonań (Aleksander Kamiński, Florian Marciniak), nie znalazł się ani
jeden przedstawiciel nurtu narodowego. W tej sytuacji 27 października
1939 r. w Warszawie z inicjatywy Stanisława Sedlaczka powstała nowa
organizacja - Harcerstwo Polskie, pod konspiracyjnym kryptonimem "Hufce
Polskie".
Władze HP tworzyli: naczelnik Stanisław Sedlaczek "Sas", zastępca
naczelnika ds. harcerzy, Witold Sawicki, zastępczyni naczelnika ds.
harcerek Halina Sadkowska. Główną Kwaterą Męską kierował Kazimierz
Burmajster "Zenon", Główną Kwaterą Żeńską kierowała Jadwiga Wróblewska
"Dygna", a kapelanem HP był ks. Bronisław Kulesza. Jednostką
organizacyjną HP była drużyna składająca się z czterech zastępów (po
6-10 osób każdy). Młodzież harcerska dzieliła się na: zuchy (8-10 lat),
młodszych harcerzy i harcerki (11-15 lat), harcerzy i harcerki (16-18
lat), starszych harcerzy i starsze harcerki (powyżej 18 lat). W ciągu
pięciu lat wojny chorągwie HP działały na Mazowszu, w Małopolsce i
Małopolsce Wschodniej (Lwów), Wielkopolsce, Centralnym Okręgu
Przemysłowym, na Tarnopolszczyźnie, Lubelszczyźnie i Polesiu. Łącznie
Harcerstwo Polskie skupiało 4-5 tys. harcerzy i harcerek.
Harcerstwo Polskie a Szare Szeregi
Harcerstwo Polskie różniło się zasadniczo od Szarych Szeregów w
poglądach na metody prowadzenia bieżącej działalności harcerskiej. W
odróżnieniu od Szarych Szeregów było mniej zmilitaryzowane, nie
wprowadzono regulaminów i stopni wojskowych, lecz zachowano przedwojenne
programy wychowawcze i stopnie harcerskie. Kierownictwo Szarych
Szeregów, wychodząc z założenia, że wojna szybko się skończy, chciało
zaangażować młodzież w bieżącą walkę, natomiast harcerstwo narodowe
stało na stanowisku, że wojna wyniszcza młode pokolenie fizycznie i
moralnie, należy więc młodzież przed nią chronić. HP pozostało
organizacją stricte harcerską, której działalność opierała się na
zbiórkach, wycieczkach oraz organizacji obozów letnich pod przykrywką
kolonii Rady Głównej Opiekuńczej. Przez cały czas okupacji w drużynach i
zastępach trwała praca harcerska, choć nie używano mundurów i odznak.
Cotygodniowe zbiórki w mieszkaniach prywatnych wypełniały gawędy ideowe,
zajęcia techniczne i śpiew. Młodzi zdobywali sprawności opracowane
jeszcze przed wojną. Organizowano obchody świąt narodowych i
konspiracyjne parady. Harcerstwo Polskie wraz z innymi podziemnymi
organizacjami młodzieżowymi uczestniczyło w Akcji "M" polegającej na
prowadzeniu pracy opiekuńczej i wychowawczej wśród niezorganizowanej
młodzieży, która w czasie wojny najbardziej była narażona na
demoralizację, np. harcerki pracowały w świetlicach dla dzieci i
koloniach prowadzonych przez RGO.
Struktury Harcerstwa Polskiego współpracowały zarówno z Narodową
Organizacją Wojskową (w ramach AK), jak i z NSZ. Harcerze mieli wolną
rękę w wyborze organizacji, do której chcieli wstąpić. W praktyce szli
tam, gdzie służyli ich koledzy i przełożeni z drużyny. Część harcerzy z
Chorągwi Warszawskiej, po przejściu odpowiedniego szkolenia w 1940 r.,
uczestniczyła w działalności wywiadowczej, współpracując z wywiadem
Związku Jaszczurczego. Pracę o tym charakterze HP prowadziło przez cały
okres okupacji. Apolityczność harcerstwa została uszanowana zarówno
przez NOW, jak i przez NSZ, gdyż nie zachowała się w dokumentach żadna
wzmianka o próbach podporządkowania sobie HP przez którąś z tych
organizacji. Kierownictwo HP zgadzało się na udział w walce harcerzy
starszych, którzy byli lepiej ukształtowani psychicznie i bardziej
odporni na demoralizację. Podczas gdy starsza młodzież odbywała kursy
strzelania, kończyła podchorążówki w NSZ i NOW, młodsi harcerze byli
przygotowywani do zadań pomocniczych - przechodzili kursy sanitarne,
sygnalizacji, terenoznawstwa. Niezależnie od działalności harcerskiej
członkowie HP brali udział w kolportażu prasy podziemnej i w akcjach
małego sabotażu, m.in. rozlepiając plakaty, rozrzucając ulotki, malując
napisy na murach, np.: "Komuna wróg Boga i Narodu", "Hitler + Stalin =
dwaj bandyci", "Katyń = Oświęcim". Słynne hasło: "PPR - Płatne Pachołki
Rosji" było autorstwa harcerza HP Jana Lilpopa. Prowadzono ożywioną
działalność wydawniczą. Od 1943 r. Harcerstwo Polskie współpracowało z
"Warszawskim Głosem Narodowym" (organem Okręgu Stołecznego SN) w
redagowaniu "Młodej Polski" - jednego z ważniejszych pism
konspiracyjnych młodzieży.
Mimo że jednym z głównych celów Harcerstwa Polskiego była ochrona
młodzieży przed represjami niemieckimi, wielu harcerzy zostało
aresztowanych i za swą działalność zapłaciło życiem. Jedną z
największych strat organizacji było aresztowanie w maju 1941 r. przez
gestapo Stanisława Sedlaczka i jego śmierć (3 sierpnia 1941 r.) w KL
Auschwitz. Z kadry HP zginęli także: Stanisław Lilpop - aresztowany i
rozstrzelany w masowej egzekucji 10 lutego 1944 r. w Warszawie, Jan
Lilpop - w czasie transportu do KL Auschwitz 30 czerwca 1944 r., Andrzej
Otmianowski rozstrzelany pod Tarnowem 28 czerwca 1944 r. wraz z kilkoma
harcerzami z drużyny. Najtragiczniejszym wydarzeniem w dziejach
organizacji były masowe aresztowania członków chorągwi HP w Poznaniu w
marcu 1940 r. Ogółem w poznańskim forcie uwięziono ok. 100 harcerzy, co
doprowadziło do faktycznej likwidacji HP na tamtym terenie. Całe
kierownictwo organizacji otrzymało wyroki śmierci, które zostały
wykonane.
Powstanie warszawskie
Największą daninę krwi Harcerstwo Polskie złożyło w powstaniu
warszawskim. Sformowano harcerskie jednostki wojskowe: Kompanię
Harcerską, Harcerski Pluton Łączników oraz pluton sanitarny harcerek,
wchodzące w skład Batalionu "Gustaw" (NOW-AK), które walczyły w obronie
Woli, Starego Miasta i Śródmieścia. Wielu harcerzy HP walczyło w innych
oddziałach tego batalionu, zwłaszcza w Kompanii "Gertruda", w Batalionie
"Antoni" (kompanie "Aniela", "Alicja" i "Anna") oraz w utworzonym w
czasie powstania Batalionie "Harnaś". Luźne grupy członków HP weszły w
skład innych formacji: Batalionu "Ruczaj", 104. Kompanii Syndykalistów,
Zgrupowania "Chrobry II", Pułku "Baszta", Zgrupowania "Gurt" i Kompanii
NSZ "Warszawianka". Trudno ocenić wielkość strat poniesionych przez HP w
czasie walk. Tylko oddziały harcerskie z Batalionu "Gustaw" straciły
łącznie 66 harcerzy, co stanowiło 45 proc. ich stanu wyjściowego. Za
wykazaną dzielność i odwagę żołnierze oddziałów harcerskich otrzymali 1
Krzyż Virtuti Militari i 24 Krzyże Walecznych.
Konspiracja antykomunistyczna
Po zajęciu Polski przez Armię Czerwoną w 1945 r. Harcerstwo Polskie
kontynuowało podziemną działalność. Po zniszczeniu Warszawy władze
organizacji przeniosły się do Krakowa. W naradach Naczelnictwa HP
uczestniczyli: Witold Sawicki, naczelnik, hm. Zofia Rymar (komendantka
Chorągwi Krakowskiej), ks. Mieczysław Oleksy (opiekun religijny), phm.
Jan Chmielnikowski (członek Komendy Chorągwi Krakowskiej), hm. Halina
Sadkowska (od kwietnia 1945 r. po wyjściu z obozu w Ravensbrück) oraz
ks. Mizga. W obawie przed aresztowaniami kadry harcerskiej Witold
Sawicki zakazał podległym sobie strukturom ujawniania się. Wśród
ośrodków, które wznowiły działalność, była Warszawa, gdzie pod
kierownictwem hm. Andrzeja Tretiaka (po jego aresztowaniu, pod
kierownictwem phm. Macieja Nasierowskiego) odtwarzano stare drużyny i
formowano nowe. Jednym z wychowanków HP w Warszawie był prof. Henryk
Samsonowicz. Kontynuowała swoją działalność Chorągiew Lwowska, której
harcerze do połowy 1945 r. działali w organizacji NIE (Niepodległość),
wydawali i kolportowali podziemną prasę. Innymi ośrodkami pracy HP były:
Kraków, Częstochowa, Białystok, mniejszymi - Łódź, Opole, Rzeszów,
Zakopane. Część drużyn podjęła bezpośrednią współpracę z oddziałami
zbrojnymi Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW).
W połowie 1945 r. władze Harcerstwa Polskiego rozpoczęły starania o
zalegalizowanie części drużyn. Niektóre - głównie żeńskie w Krakowie i
Warszawie - funkcjonowały jako koła Polskiego Czerwonego Krzyża, inne
włączyły się do oficjalnego ZHP. Wiązało się to ze zmianą początkowo
wrogiego stosunku do koncesjonowanego przez komunistyczne władze ruchu
harcerskiego, który - zasilany przez przedwojenną kadrę i członków
Szarych Szeregów - był jedną z nielicznych oaz niezależności. Nie
zdołano jednak doprowadzić do końca akcji przenoszenia drużyn do ZHP. W
grudniu 1945 r. Urząd Bezpieczeństwa przeprowadził serię aresztowań
działaczy HP. W więzieniu mokotowskim w Warszawie znaleźli się Witold
Sawicki, Halina Sadkowska, Krzysztof Eychler, Jerzy Świderski, Zofia
Rymar i ks. Mieczysław Oleksy.
Władze komunistyczne starannie przygotowywały proces komendy HP,
który rozpoczął się 20 lutego 1947 r. Liczono, że jego wydźwięk
propagandowy zastraszy młodzież harcerską. Sąd wojskowy skazał Witolda
Sawickiego na osiem lat pozbawienia wolności i dwa lata utraty praw
publicznych, Halinę Sadkowską i Jerzego Świderskiego - na trzy lata, a
Krzysztofa Eychlera - na rok. Ostatecznie skazanych objęła ustawa
amnestyjna z 22 lipca 1947 r. i opuścili więzienie. Jednolita
ogólnopolska struktura HP przestała istnieć. Do początku lat 50.
działalność harcerską kontynuowały rozproszone grupy młodzieży wywodzące
się z HP. Na Śląsku i w Małopolsce działały w tym czasie cztery
zorganizowane grupy młodzieży wywodzącej się ze Lwowa, używające nazwy
"Harcerstwo Polskie". Wraz z rozbiciem ich przez UB działalność
Harcerstwa Polskiego na terenie Polski zamarła ostatecznie.
Zasady ideowe
Działalność HP opierała się na następujących tezach programowych:
- Harcerstwo jest ruchem narodowym mającym na celu dobro Polski i wychowanie Polaków na dzielnych obywateli-żołnierzy.
- Harcerstwo opiera swoje zasady moralne na nauce Chrystusa - jest organizacją chrześcijańską.
- Harcerstwo jest organizacją o wysokich wymaganiach etycznych - stąd musi pomnażać się nie na drodze "poboru" masowego, ale przez staranną rekrutację dobierać najodpowiedniejszych.
- Harcerstwo nie przyjmuje do swych szeregów nie-Polaków - jest organizacją polską.
- Harcerstwo jest organizacją społeczną, tj. nie może uzależniać się od biurokracji państwowej.
W praktyce tolerowano odstępstwa od wskazań zawartych w pkt 4, w
niektórych drużynach działających przy klasztorach, gdzie ukrywano
dzieci żydowskie, były one także przyjmowane w ich szeregi. Innym
przykładem tolerancji panującej w HP jest fakt, że w 1943 r. w okresie
walk o Getto Warszawskie harcerze na apel Zofii Kossak-Szczuckiej brali
udział w akcji ratowania Żydów i przerzucie ich na stronę "aryjską".
Niektórzy z ratowanych znaleźli się potem w szeregach harcerstwa - np. w
Kompanii Harcerskiej walczącej w powstaniu warszawskim znajdowały się
dwie sanitariuszki pochodzenia żydowskiego: Estera Borenstein "Halina" i
Chaja Borenstein "Irka".
W opinii założycieli Harcerstwo Polskie stanowiło część szeroko
pojętego ruchu narodowego, niezależnie od jego wewnętrznych podziałów
politycznych. Miało ono wychowywać świadomych Polaków, ludzi silnych
duchem, nienagannych moralnie, odpowiedzialnych za los Polski, gotowych
do ofiar dla ojczyzny i narodu. "Harcerstwo jest syntezą nacjonalizmu i
katolicyzmu" - napisał w swym podręczniku dla harcerzy Stanisław
Sedlaczek. Duży nacisk kładziono na wychowanie religijne w duchu
katolickim.
Artykuł opublikowany pierwotnie w: Dodatek Specjalny IPN "Służyć Bogu, Ojczyźnie i Bliźnim".