Polski nacjonalizm na przełomie lat
przechodził proces wielu zmian w myśli politycznej i ideologicznej. Było
to spowodowane m.in. sytuacją gospodarczą i polityczną w Polsce. W
wyniku tych reform powstało wiele organizacji o charakterze narodowym. W
poniższym tekście postaram się przybliżyć poglądy ideologów części z
tych grup.
Pierwszą właściwą formą organizacyjną
polskiego nacjonalizmu była Liga Narodowa, utworzona w 1893 roku przez
Romana Dmowskiego, po zreformowaniu Ligi Polskiej. Skupiała w szeregach
nieliczne grono, które miało spełniać rolę elity. Dążenia organizacji
kierowały się do prowadzenia jawnej działalności politycznej. O ile w
1897 roku, pod zaborem rosyjskim, formułowano tezę o odzyskaniu
niepodległości, o tyle w 1903 roku program prezentowany przez LN pomijał
tę kwestię. Stronnictwo Narodowo- Demokratyczne postawiło sobie za cel
skierowanie siły narodu do działalności politycznej w granicach trzech
państw rozbiorczych. Konsekwencją tego działania była polityka endecji
do pierwszej wojny światowej oraz rozłamy, do których doszło w endecji.
Ta postawa zaprowadziła Dmowskiego i jego współpracowników do rosyjskiej
Dumy i narzuciła, w obliczu nadciągającej wojny, orientację
prorosyjską. Wizja autonomii ziem polskich zjednoczonych przez Rosję
wydawała się rozwiązaniem najbardziej realnym. Niemcy były traktowane
przez narodowych demokratów jako najgroźniejszy wróg Polski.
Stronnictwo Narodowo- Demokratyczne
zaczęło się kreować w roku 1897 na terenie zaboru Rosyjskiego. To
właśnie program tego stronnictwa formułował zasady Ligi Narodowej. Od
rewolucji w 1905 roku SDN stało się realnie funkcjonującą partią
polityczną, natomiast wcześniejsze jej programy miały charakter głównie
propagandowy. Umocnienie pozycji SDN wiązało się z postępującymi
wiązaniami Stronnictwa z dążeniami mieszczaństwa, a także sfer
ziemiańskich oraz stabilizacją na pozycjach antyrewolucyjnych. W okresie
działalności w Dumie SDN uzyskiwał większość głosów w Kongresówce. Była
to partia typu wyborczego, która nie miała jeszcze szeroko
rozbudowanego aparatu i licznych rzesz członkowskich. Mimo to wykazywała
się ona bardzo szerokimi wpływami społecznymi.
Sama doktryna ruchu narodowego miała
powstać na drodze reakcji na prądy społeczne w drugiej połowie XIX
wieku, mające charakter międzynarodowy. W ideologii endeckiej naród
określano jako organizm- byt nadrzędny, istniejący niezależnie od
wchodzących w jego skład jednostek, tak samo jak organizm ludzki jest
bytem nadrzędnym w stosunku do składających się na niego komórek. Naród
uznano za wartość najwyższą, a nacjonalizm miał funkcjonować jako
światopogląd. Pogląd ten spotkał się z krytyką środowisk katolickich,
według których nacjonalizm mógł zagrozić wartościom uniwersalizmu
chrześcijańskiego.
Ogólne poglądy ideologów obozu
narodowego wobec Kościoła Katolickiego nie zawsze stanowiły konsekwentną
linię. Pierwszym, który określił stosunek swego środowiska do Kościoła,
był Jan Ludwik Popławski. Według niego Polaków oprócz interesu
religijnego łączy również interes polityczny. Sami ideologowie obozu
narodowego uważali, że katolicyzm jest symbolem polskości, dlatego nie
może być pominięty w całym systemie czynników kształtujących politykę
narodową. Nie uznawali go jednak za najwyższą wartość i
podporządkowywali narodowi traktowanemu jako wartość nadrzędna. Droga
rozwoju ideologii endeckiej zaczęła się kierować coraz bardziej ku myśli
katolickiej wraz z wchodzeniem w życie polityczne nowych pokoleń i
odradzaniem się religijności wśród inteligencji. Warto tu wspomnieć, że
katolicyzm był atakowany w dwóch zaborach. W ten sposób chciano nas,
Polaków, wynarodowić i utrwalić niewolę, dlatego tak ważne było to
odrodzenie się wiary.
W 1918 roku nowym wcieleniem endecji
staje się Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy, określany od 1919 roku
Związkiem Ludowo-Narodowym. Okres działalności ZLN to odrębna epoka w
historii endecji. Charakteryzuje ją opozycja w stosunku do Józefa
Piłsudskiego. Endecja odgrywała ważną rolę w życiu politycznym lat
dwudziestych. Miała wpływ na kształt konstytucji marcowej, dążyła do
osłabienia władzy prezydenta. Było to spowodowane obawami po objęciu
tego stanowiska przez Józefa Piłsudskiego. Opozycja w stosunku do jego
osoby zakończyła się klęską, którą z punktu widzenia ZLN było przejęcie
przez Marszałka steru rządów jako Naczelnik Państwa.ZLN był zwolennikiem
koncepcji „państwa narodowego” jako państwa Polaków, a nie wszystkich
obywateli niezależnie od ich narodowości. Ponadto uznawał wiarę i
religię jako fundament wychowania, a Kościół traktował jako instytucję
wychowującą człowieka przed szkołą, rodziną i państwem. Ponadto uznano
Kościół Katolicki za moralnego kierownika narodu. Endecja pretendując do
roli partii rządzącej, ewoluowała coraz bardziej w kierunku wyznaczonym
przez postulaty Kościoła.
W marcu 1922 roku powstała organizacja o
nazwie Młodzież Wszechpolska. Według niej naród był najwyższym dobrem.
Wszelkie fakty i zagadnienia z dziedziny etyki i polityki miały być
rozpatrywane i sądzone wyłącznie z punktu widzenia narodowego. Według MW
religia katolicka była źródłem siły moralnej społeczeństwa, a jako
religia większości narodu polskiego powinna była zajmować przodujące
stanowisko w życiu każdego Polaka. Dzięki tym założeniom ideologia obozu
narodowego dużo zaczerpnęła z myśli katolickiej i bywała często
nazywana „nacjonalizmem chrześcijańskim”. W ramach tego zagadnienia
dopracowano z czasem wizji „Katolickiego Państwa Polskiego Narodu”.
Wraz z pojawieniem się Obozu Wielkiej
Polski i jego Ruchu Młodych dochodzi do rozwarstwienia się obozu
narodowego, które się pogłębiało przez kolejne rozłamy. Organizacja
została powołana 4 grudnia 1926 roku przez Romana Dmowskiego. Była to
odpowiedź na zamach majowy. OWP wychodził naprzeciw oczekiwaniom młodego
pokolenia. Pełnił funkcję społeczno-wychowawczą. W organizacji stawiano
duży nacisk na dyscyplinę, zgodnie ze słowami Romana Dmowskiego: „Musimy
być z postępowania swego narodem wielkim (…) konsekwentnym, ujętym w
karby, poddanym dobrowolnej dyscyplinie, kierowanym rozumną myślą i
męstwem (…)”. Idee programowe Obozu są wymienione w zeszytach
programowych, z których najważniejszym jest „Kościół, Naród i Państwo”
autorstwa założyciela OWP.W sumie wydano 6 broszur, kolejnych 14
pozostało jedynie w sferze planów. Ruch Młodych Obozu Wielkiej Polski
głosił antyliberalizm i antymaterializm. Mimo że Dmowski zaniedbał
praktykowania religijnego, uważał że to Kościół ukształtował tożsamość
narodową. Jak sam napisał:„Katolicyzm nie jest dodatkiem do
polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w
znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas
katolicyzmu od polskości, oderwanie narodu od religii i od Kościoła jest
niszczeniem samej istoty narodu”.
Kolejnym elementem ideologii OWP był
antysemityzm. Nie należy go jednak łączyć w żadnym przypadku z rasizmem.
Niechęć do żydów była spowodowana zdominowaniem przez nich polskiej
gospodarki oraz lepszego traktowania ich w Polsce. Następną ciekawostką
jest to, że mimo chwalenia hierarchii i dyscypliny byli przeciwnikami
koncepcji totalitarnych i statolatrycznych. Dlatego też łączenie Obozu
Wielkiej Polski z faszyzmem jest błędne. Powód jest jeden – faszyzm jest
niezgodny z katolicyzmem, na którym opiera się ideologia OWP.
Inspiracje związane z faszyzmem istniały wyłącznie w kwestii
stylistyki.Wzorem państwa według organizacji była monarchia Piastów, za
czasów panowania Bolesława Chrobrego. OWP często spotykało się z
zarzutami formowania bojówek. Przy podawaniu takich informacji pomijano
fakt, że inne organizacje, w tym organizacje lewicowe, również tworzyły
swoje oddziały.
Rozwiązanie OWP nastąpiło 28 marca 1933
roku. W jego miejsce powstał Obóz Narodowo-Radykalny, który był
najpoważniejszym kontynuatorem dzieła Obozu Wielkiej Polski. 14 kwietnia
1934 roku przyjęto deklarację ideową, która wiele czerpała z dorobku
OWP i Młodej Endecji. Autorzy deklaracji przedstawiali siebie jako
ludzi, którzy chcą sprostać trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się
Polska. Uważając, że istniejące ugrupowania polityczne nie są do tego w
pełni zdolne, założyli nową partię polityczną. Niezależnie od tego
nawiązywali do „dawnych wielkich ideałów ruchu wszechpolskiego”. Chcieli
doprowadzić do uzdrowienia stosunków moralnych, politycznych i
gospodarczych. Nowa partia zamierzała stanąć na gruncie zasad
katolickich, kształtując życie polityczne i gospodarcze na moralności
katolickiej.
Od samego początku istnienia organizacja
widać było różnice zdań między dwoma kluczowymi członkami obozu, jakimi
byli Bolesław Piasecki oraz Henryk Rossman. Za Piaseckim stali Bepiści,
za Rossmanem- Rossmanowcy. Ponad nimi stał Jan Mosdorf. Grupa
Piaseckiego zachowywała sporą autonomię względem części partii, w której
czołową rolę odgrywał Rossman. Rola Mosdorfa sprowadzała się w praktyce
do pełnienia funkcji łącznika między Bepistami a Rossmanowcami.Do czasu
delegalizacji, mimo zamiaru objęcia wpływami całego kraju, ONR pozostał
organizacją głównie warszawską. Duże zainteresowanie wstąpieniem w
szeregi Obozu spowodowało, że musiano wstrzymać zapisy do czasu ideowego
wyszkolenia niewyrobionych kandydatów. Taki stan rzeczy został
przerwany dwa miesiące po ogłoszeniu deklaracji ONR, gdy zadecydowano o
delegalizacji organizacji. Krótki okres legalnego funkcjonowania
wypełniony był pracami organizacyjnymi oraz licznymi wystąpieniami
przeciwko ludności żydowskiej, przedstawicielom lewicy oraz władzom
państwowym. Wykazany dynamizm czynił organizację groźną na dłuższą metę,
a częste łamanie przepisów prawnych dało podstawę do delegalizacji i
aresztowania elity przywódczej. Ich uwięzienie, choć nie trwało długo,
wystarczyło do rozstrojenia młodej partii. Po rozwiązaniu nie
zaprzestała ona jednak swojej działalności, jednak znikły szanse na
osiągnięcie statusu organizacji masowej. Wkrótce okazało się, że pękła
także formalna jedność ONR. Głównymi przyczynami były m.in. różnice w
relacjach z SN, kwestie gospodarcze oraz kwestia istnienia tajnej
organizacji wewnętrznej. ONR podzielił się na ONR-ABC oraz RNR Falanga.
Dla teoretyków organizacji ONR-ABC
najważniejszą rzeczą była świadomość narodowa. Porównywali naród do
rodziny, grupy jednostek połączonych ze sobą świadomością wspólnego
pochodzenia i wynikającymi z niego więzami moralnymi. Odrzucono teorię
ras, jako niezgodną ze spirytualistyczną koncepcją narodu i religią
katolicką. „Od wiary w Boga zależy wszelka inna wiara: w
sprawiedliwość, w dobro, w siłę moralną, w dziejową misję cywilizacyjną i
polityczną. Kto nie wierzy w Boga, ten nie wierzy w Polskę”.
RNR Falanga wpadło na pomysł ustroju
totalnego dla Polski. Dominikanin Jacek Maria Bocheński orzekł o
zgodności z nauką Kościoła systemu, jakim miał być propagowany przez
organizację „totalizm katolicki”. Jednak słowo „totalizm” miało być
zastąpione terminem „monoidea”. W ideologii organizacji to Bóg był
stawiany jako wartość najwyższa i nadprzyrodzony cel człowieka. Według
Falangi celem osobistym jednostki było zbawienie. Była to grupa
najbardziej radykalna. Nawoływano do wpajania „ducha agresji” oraz
głoszono potrzebę przeprowadzenia „rewolucji wewnętrznej”, która miała
zlikwidować „stan apatii i bierności”. Bolesław Piasecki zarzucał
Polakom małą skale pragnień, wiary. Jego zdaniem nie wyznawali żadnych
ideałów oraz nie potrafili odrzucić złych wartości. Ta ostra krytyka
polskiego charakteru odróżniała Falangę zarówno od „młodych SN”, jak i
od ONR-ABC.
Jak widać mimo dążenia do jednego celu –
tworzenia Wielkiej Polski- dochodziło do podziałów w organizacjach
wynikających z różnic światopoglądowych. Jednak nie umyka uwadze fakt,
że religia katolicka w każdej tej grupie odgrywała ogromną rolę, była
wręcz uważana za spoiwo narodu. Zaczynając od wspólnej walki o interesy
polityczne, organizacje zreformowały się do punktu, gdzie celem
najwyższym jest zbawienie.