Anna Sutowicz: W jakim języku medytowały śląskie mniszki? Przykład XVI-wiecznych psałterzy klarysek wrocławskich

Język medytacji liturgicznej jako sposób manifestacji kultury wspólnotowej i jednostkowej mniszek śląskich

       Modlitwa oparta na recytacji psalmów stanowiła centrum Officium Divinum we wszystkich wspólnotach zakonnych od czasów starożytności chrześcijańskiej. Jako nawiązanie do praktyki pierwszych chrześcijan wymagana była zarówno w regule augustiańskiej, jak i w zakonie benedyktynów. Ten element wspólnotowego kultu zrósł się tak nierozerwalnie z kulturą czarnych mnichów i mniszek, że stał się do pewnego stopnia cechą rozpoznawczą ich religijności¹ i warunkiem zachowania właściwej obserwancji zakonnej. Wspólne regularne spotkania w miejscu uświęconym, by w sposób określony przepisami i tradycją oddać się modlitwie psalmami i czytaniu fragmentów Pisma Świętego, odgrywały nieocenioną rolę w formowaniu duchowości wspólnot mniszych, w zamyśle św. Benedykta skupionej na stałym przeżywaniu obecności Bożej. Duchowość ta formowała się pod wpływem liturgii klasztornej, ulegając w określonych warunkach procesowi indywidualizacji postaw. Jednym z przejawów tego procesu pozostaje wykorzystanie psałterza w medytacji indywidualnej, pełniącej funkcję przedłużenia i pogłębienia modlitwy chórowej. Ten sposób modlitwy, polegający na powolnym powtarzaniu jednego lub kilku wersów wybranego psalmu, znany był już starożytnym mnichom².

Omówione krótko formy medytacji liturgicznej, jako stały element kultury monastycznej, należy zaliczyć do kategorii wartości globalnych, uniwersalizujących sposób opisu relacji człowiek – świat nadprzyrodzony oraz identyfikowania roli jednostki w społeczeństwie. Okazuje się jednak, że nawet w świecie tak zunifikowanym jak rzeczywistość monastyczna z jej jednoznacznymi celami powołania zakonnego, regułą i duchowością liturgiczną, rozwijającą się w sposób stały, lecz powolny w ramach hermetycznego języka sakralnego, człowiek nie pozostawał jedynie przedmiotem kreacji kultury, ale aktywnie włączał się w proces jej adaptacji, modyfikacji i kształtowania nowych sposobów wyrazu. Specyfiką klasztorów żeńskich pozostaje fakt stosunkowo wczesnego sporządzania tłumaczeń psałterza łacińskiego na język narodowy³. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy rzeczywiście kobiety charakteryzował niższy niż we wspólnotach męskich stopień rozumienia tekstu łacińskiego, choć z pewnością język narodowy okazywał się bliższy i ułatwiał im pogłębienie treści teologicznych istotnych dla kształtowania duchowości indywidualnej mniszek. Święta Kinga miała korzystać z polskiego przekładu psałterza⁴, natomiast święta Jadwiga uprawiała medytację psalmiczną zapewne w języku łacińskim, o czym może świadczyć przykład należącego najprawdopodobniej do niej psałterza zachowanego w dawnej bibliotece cysterek trzebnickich⁵. Trudno określić, czy praktyka ta przejmowana była przez członkinie klasztoru trzebnickiego, w którym Jadwiga przebywała przez ostatnie lata życia, mamy jednak dostęp do pochodzącego z tej samej librarii tłumaczenia psałterza łacińskiego na język niemiecki w narzeczu śląskim⁶. Kodeks ten może stanowić pewien ślad podejmowania przez mniszki prób głębszego zrozumienia treści psalmów w procesie przygotowania do liturgii klasztornej⁷. Możliwe wydaje się również, iż tak przygotowany psałterz wykorzystywany był w praktyce medytacji psalmicznej, zachowuje bowiem układ pozwalający na symultaniczne śledzenie obydwu wersji tekstu.

Modlitwa psałterzowa w praktyce klarysek wrocławskich

Reguła św. Klary, nadana wspólnocie wrocławskiej w 1260 r. przez papieża Aleksandra IV⁸, zatwierdzała, idąc za tradycją benedyktyńską, obowiązek wspólnotowej modlitwy brewiarzowej w ramach siedmiu godzin kanonicznych, z tym jednak zastrzeżeniem, że siostry miały psalmy recytować, unikając śpiewu⁹. Szczegółowy opis wykonania oficjum odnajdujemy w pierwszych konstytucjach klarysek wrocławskich, spisanych w połowie XIV wieku, z których wynika, iż w tym czasie mniszkom wolno było psalmy nucić¹⁰. Przepisy określały w sposób niezwykle drobiazgowy poszczególne elementy liturgii i towarzyszące im gesty, dzięki czemu daje się odtworzyć pełna struktura modlitwy brewiarzowej wrocławskich Sióstr Ubogich, dla której miejsce przewidziano w chórze klasztornym¹¹. Z XIV i XV wieku zachowały się trzy psałterze łacińskie: jeden w kodeksie rękopiśmiennym¹² oraz dwa inkunabuły, z których jeden zawiera spisane w języku niemieckim intencje odmawiania poszczególnych psalmów poza nabożeństwem brewiarzowym¹³. W okresie dojrzałego średniowiecza mniszki recytowały wspólnotową modlitwę chórową i modlitwy indywidualne, posługując się hermetycznym językiem sakralnym, zrozumiałym zapewne w stopniu umożliwiającym percepcję treści teologicznych w kręgu wysoko urodzonych profesek. Brak zachowanych średniowiecznych przekładów psałterzy nie świadczy jednak, iż w okresie średniowiecza nie powstały w tej wspólnocie. XIV-wieczna kopia reguły i konstytucji¹⁴ wskazuje bowiem, iż w tym samym czasie wspólnota zgłaszała zapotrzebowanie na przekłady najważniejszych dokumentów regulujących jej życie wewnętrzne, co może świadczyć o napływie zakonnic słabiej przygotowanych do odbioru tekstu oryginału.

Praktyka modlitwy psalmicznej pozostała żywa również w okresie poprzedzającym przemiany wywołane reformą trydencką w klasztorach żeńskich. Z pierwszej połowy XVI wieku pochodzą psałterze produkowane w różnych drukarniach Europy i sprowadzane do klasztoru dzięki staraniom ich przyszłych właścicielek. Dzięki temu można spróbować przyjrzeć się zjawisku manifestowania nie tylko indywidualnych zainteresowań i kontaktów profesek od św. Klary, ich sposobom percepcji treści religijnych, ale również obliczu kultury przynajmniej części tej wspólnoty. Prezentowany zbiór zabytków zawiera pięć jednostek, co zmusza historyka kultury, ze względu na ilość materiału źródłowego, do pozostawienia wielu pytań bez odpowiedzi.

Pierwotną proweniencję omawianych druków daje się ustalić dzięki notom sporządzonym przez urzędników Komisji Sekularyzacyjnej, przejmującej majątek klarysek w 1811 r., wpisom własnościowym zakonnic oraz cechom oprawy klocków. Wśród najstarszych, pochodzących z pierwszej dekady XVI wieku, znajdują się trzy psałterze rzymskie w języku łacińskim: dwa sporządzone do użytku liturgicznego, pozbawione aparatu filologicznego¹⁵, oraz jeden opatrzony marginaliami zawierającymi tłumaczenia poszczególnych wersów na język niemiecki¹⁶. Dwie pierwsze z omawianych ksiąg zachowują kombinowany układ nokturnowy oraz tygodniowy psalmów, zaopatrzono je w podstawowe hymny występujące w nabożeństwie brewiarzowym, invitatoria i antyfony. W inkunabule drukowanym w Bazylei użytkowniczki poczyniły wiele uzupełnień polegających na doklejaniu kartek z liniaturą, notacją antyfon i lekcjami brewiarzowymi¹⁷. Powyższe cechy typowe dla brewiarzy rzymskich oraz format dwunastki wskazują na przeznaczenie ksiąg do modlitwy chórowej, stanowiły więc one zapewne część wspólnego zbioru podręcznej librarii klasztornej. Ślady indywidualnego użytkowania nosi natomiast Lateinisch Psalter, który na karcie wewnętrznej posiada trzy wpisy własnościowe: wcześniejszy nieznanej z nazwiska Barbary, która mogła książkę sprowadzić, oraz późniejsze podpisy Małgorzaty Blosholsin i grafini Doroty Memer. Starodruk ten pozostaje interesującym przykładem opracowania symultanicznego przekładu psałterza rzymskiego na język niemiecki poprzez umieszczenie na obszernych marginesach numerowanych odnośników do tekstu Wulgaty. Nieznany bliżej czytelnik naniósł następnie rękopiśmienne poprawki, przekreślając niektóre frazy łacińskie lub uzupełniając pojęcia na marginesie, co wskazuje na jego pewną sprawność w filologicznej analizie porównawczej. Możliwe, iż glossy te zostały wprowadzone poza klasztorem klarysek wrocławskich, jednak fakt poczynienia ich różnymi rękami pozwala przyjąć, że w środowisku tym w ciągu XVI wieku postępował proces aktywnego przyswajania obydwu wersji psałterza w ramach rodzącego się w kulturze późnośredniowiecznej zainteresowania filologiczną strukturą tekstów biblijnych¹⁸.

Świadectwem potwierdzającym ewolucję humanistycznego stosunku zakonnic wrocławskich do tekstu psałterza pozostaje inny starodruk wydany przez znanego drukarza lipskiego, Melchiora Lottera, w 1511 roku¹⁹. Jego właścicielką była profeska Anna Fribelin, o której wiadomo, iż – jako wpływowa urzędniczka klasztorna – w drugiej połowie tego stulecia spisała dwa dziełka z rozważaniami pasyjnymi dla zakonnic²⁰. Psalterius Davidis musi budzić szczególne zainteresowanie badacza dziejów kultury klarysek wrocławskich na przełomie epok. Jego wydawca, Melchior Lotter, znany był na rynku lipskim od końca XV wieku, a od 1518 r. związał się z ruchem reformacyjnym, wydając nowe przekłady Biblii²¹. Egzemplarz, który nabyły klaryski w nieznanych bliżej okolicznościach i z którego korzystały jeszcze w połowie XVII wieku²², pozostaje przykładem zmierzchającego etapu hołdowania przez Lottera średniowiecznej tradycji edycji psałterza²³. Jego tekst nie został już, zgodnie z założeniami humanizmu, oparty na przekładzie św. Hieronima, lecz na tekstach oryginalnych. Ze względu na tę znamienną rezygnację z tekstu Wulgaty otwartym pozostaje pytanie o przydatność księgi w odprawianiu nabożeństw wspólnotowych. Uprawiająca pisarstwo w języku niemieckim Anna Fribelin mogła nie tylko wykazywać zainteresowanie samym tłumaczeniem psałterza, ale także korzystać z niego podczas indywidualnej modlitwy medytacyjnej.

Ostatnim, niemniej interesującym przykładem poszukiwań przez wrocławskie Siostry Ubogie wydań Księgi Psalmów, odpowiadających ich rodzącej się predylekcji do zapoznania się z różnymi jej wersjami oraz zapotrzebowaniu na pogłębienie form modlitewnych, pozostaje Żołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego z Poznanya na rzecz Polskae wyłożony. Księga została wydana w znanej krakowskiej drukarni Macieja Scharffenberga w roku 1547²⁴. Księga, której pierwszą właścicielką była profeska o inicjałach AZ, a następnie wpisana na karcie wstępnej Teresa Słonkoskyn, powstała w 1528 jako odpowiedź wielkopolskiego środowiska humanistów na prądy reformacyjne²⁵. Prezentowane wydanie zawierało oryginalny układ psalmów, których pierwsze wersy dla lepszej identyfikacji pozostawiono w tłumaczeniu łacińskim. W zamyśle pierwszego wydawcy psałterza miał on służyć zakonnicom do lepszego zrozumienia liturgii brewiarzowej²⁶. Krytyka zewnętrzna edytowanego tekstu umożliwia wyciągnięcie wniosku, iż książeczka znajdowała lepsze wykorzystanie jako osobisty modlitewnik do medytacji wersami psalmicznymi²⁷. Psałterz pełnił również funkcję edukacyjną, ułatwiającą dostęp do unowocześnionych metod analizy filologicznej tekstu oryginalnego z zachowaniem ortodoksyjnego stosunku do Biblii. Dzięki temu czytelnik zyskiwał nowe argumenty antyreformacyjne²⁸. W świetle wniosków na temat języka medytacji liturgicznej właścicielek interesujących nas książeczek należy zauważyć, iż ta sama Zofia Teresa Słonkoskyn korzystała z niemieckiego przekładu dzieła Tomasza à Kempis sprowadzonego z Kolonii²⁹. Profeska ta poruszała się więc w obszarze trzech języków, trudno jednak orzec, czy z równą swobodą mogła oddawać się medytacji w każdym z nich. Samo zainteresowanie sprowadzeniem Żołtarza świadczy o czasowym lub stałym utrzymywaniu kontaktów tej zakonnicy lub kilku innych ze środowiskiem polskojęzycznym.

Czyj język, czyja kultura? Uwagi podsumowujące

Krótka prezentacja zbioru pięciu XVI-wiecznych psałterzy pochodzących z biblioteki klarysek wrocławskich pozwala na stwierdzenie stosunkowo wysokiego poziomu życia wewnętrznego w tej wspólnocie. Można przyjąć bez ryzyka błędu, że realizowano w niej, zgodnie z pierwotną regułą i konstytucjami klasztornymi, obowiązek codziennej modlitwy brewiarzowej. Część zachowanych egzemplarzy wchodziła zapewne w skład wspólnej biblioteki podręcznej i jako takie służyły mniszkom do odprawiania chórowej liturgii godzin. Inne książeczki zostały zaopatrzone we wpisy własnościowe. Dzięki pozostawionym rękopiśmiennym notatkom, wklejkom i zakładkom wiadomo, iż niektóre znajdowały się w użytku zakonnic jeszcze w XVII wieku. Książeczki te zapewne służyły mniszkom podczas modlitwy osobistej, w której język łaciński, zachowujący wartość sakralną, okazywał się zbyt hermetyczny w warunkach przejmowania przez języki nowożytne narzędzi wyrazu świadomości. Zakonnice śląskie obracały się w kręgu wielojęzycznym: dla większości z nich śląskie narzecze języka niemieckiego stanowiło zapewne podstawowy język codziennego kontaktu, jednak we wspólnocie znajdowały się również profeski rozumiejące i posługujące się językiem polskim. Sytuacja ta sprzyjała gromadzeniu ksiąg pochodzących z kilku kręgów kultury religijnej, jednak zawsze były to przykłady ortodoksyjnej wykładni stosunku do Pisma Świętego. Zachowane zabytki świadczą o poszerzaniu się horyzontu intelektualnego wrocławskich Sióstr Ubogich – podejmowały one wysiłki sprowadzania psałterzy opartych na tłumaczeniach z tekstów oryginalnych. Był to zapewne wyraz poszukiwań nowych struktur językowych języka łacińskiego oraz wyrazu pojęć religijnych w sposób odpowiadający humanistycznej percepcji kultury. Wstępne analizy duchowości tej wspólnoty, poczynione dla okresu poprzedzającego przemiany trydenckie, wskazują na jednoczesne funkcjonowanie utrwalonych form i treści religijnych, choć pogłębionych, jednak typowych dla środowisk ortodoksji katolickiej³⁰. Fakt ten stanowi interesujący przyczynek do poznania sposobów wyrazu przeżycia religijnego i intelektualnego we wspólnotach zakonnych o wysokim poziomie kultury i konserwatywnym stosunku do przemian religijnych.

Powyższe wnioski, choć wyprowadzone z analizy ograniczonego materiału źródłowego, stąd wymagające dalszych studiów porównawczych i pogłębiania wiedzy o relacjach wewnętrznych we wrocławskim klasztorze św. Klary w okresie wczesnonowożytnym, rzucają jednak zupełnie nowe światło na kulturę religijną tej wspólnoty. Jak dotąd, uogólnione uwagi przenoszone na interesujące nas środowisko wrocławskie z dziejów życia wewnętrznego innych konwentów śląskich³¹ zawężały pole naszego postrzegania roli i miejsca klasztoru żeńskiego w rozwoju śląskiej kultury religijnej. Pogłębiona analiza porównawcza dwóch najbardziej interesujących przekładów Księgi Psalmów z języków oryginalnych – Psalterius Davidis oraz Żołtarza Dawidów – na tle pozostałego zasobu dawnej XVI-wiecznej biblioteki klarysek wrocławskich mogłaby ujawnić dalsze zjawiska kultury mniszek śląskich. Ręczne emendacje tekstu stanowią doskonały przykład sposobu percepcji Biblii, odkrywania jej sensu dosłownego, możliwych prób odchodzenia od symbolizmu i obrazowego tłumaczenia istoty tekstu natchnionego, które przecież wciąż pozostaje widoczne w dziełach Anny Fribelin. Wreszcie, dalszym wysiłkom badawczym musimy powierzyć odpowiedź na pytanie o przydatność omawianych psałterzy w rozwoju formy medytacyjnej modlitwy indywidualnej, która była we wspólnocie znana i praktykowana w drugiej połowie XVI stulecia³². Wstępne wyniki pozwalają potwierdzić fakt korzystania z książeczek podczas osobistego przygotowania mniszek do liturgii, a zatem nie wolno wykluczać, iż przy postulowanym w humanizmie powrocie do źródeł duchowości chrześcijańskiej interesujące nas psałterze znajdowały się w rękach zakonnic bezpośrednio podczas medytacji nad wersami Pisma Świętego.

Summary

The author has examined five psalters that derive from the Poor Clares’ library in Wrocław. The books were printed by the turn of 15^th and 16^th century and were used not only during common prayer in the choir but also during individual meditation. There are three ones in the version of the Roman Curia and two translations: „Psalterius Davidis” in German language and Polish „Żołtarz Dawidow”. Both versions evidence high level of religious culture in this community based on different sources.

---

¹ Z obfitej literatury związanej z dziedzictwem religijności benedyktyńskiej wymienię jedynie programowe studium siostry Małgorzaty Borkowskiej, Szkic duchowości benedyktynek Kongregacji Chełmińskiej (1579-1933), [w:] Duchowość zakonna, red. J. Kłoczowski, Kraków 1994, ss. 39n.

² B. McGinn, Obecność Boga. Historia mistyki zachodniochrześcijańskiej. Fundamenty mistyki (do V wieku), tł. T. Deckert, Kraków 2009, ss. 319n. Karol Górski opisał funkcjonowanie osobnej monastycznej szkoły życia wewnętrznego opartej na wspomnianej metodzie. Tenże, Studia i materiały z dziejów duchowości. Warszawa 1980, s. 111.

³ Do XV wieku w użyciu liturgii Kościoła funkcjonowały łacińskie przekłady oryginalnej Księgi Psalmów: tzw. psałterz rzymski, oparty na Septuagincie, oraz wersja gallikańska, opracowana na podstawie oryginału hebrajskiego. Obydwu tłumaczeń dokonał pod koniec IV wieku św. Hieronim. G.H. Brown, The Psalms as the Foundation of Anglo-Saxon Learning, [w:] The Place of the Psalms in the Intellectual Culture of the Middle Ages, red. N. van Deusen, New York 1999, s. 8. Opinię dotyczącą przekładów na języki narodowe w środowiskach żeńskich wyrażoną na początku XX w. przez Aleksandra Brücknera powtórzył ostatnio badacz polskich przekładów psałterza ks. Rajmund Pietkiewicz, „Żołtarz Proroka Dawida” w przekładzie Walentego Wróbla. Studium bibliograficzno-bibliologiczne, [w:] „Ex oriente lux”. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Antoniego Troniny w 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2010, s. 379.

⁴ Tenże, Tradycja rękopiśmienna polskich przekładów biblijnych od XIII-XVI wieku, „Wrocławski Przegląd Teologiczny” 21/2013, nr 2, s. 30.

⁵ Chodzi o psałterz: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (dalej BUWr) IF 440. Spośród bogatej literatury dotyczącej badań nad kodeksem podaję bezcenne opracowanie Franciszka Wolnika, Liturgia śląskich cystersów w średniowieczu („Opolska Biblioteka Teologiczna” nr 52), Opole 2002, ss. 183n. Odnośnie do modlitwy medytacyjnej św. Jadwigi autor jej żywotu używa pojęcia „ruminare”: „/…./ mulierem grandevam, omnino dominice oracionis ignaram (…), manere compulit et dormire, ut forsan verba sacre oracionis, que in die sibi inculcaverat in nocte ispam quandoque ad ruminandum induceret et forcius ea memorie commendaret”. Vita sanctae Hedwigis, wyd. A. Stenzel, Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 2, Breslau 1839, cap. V., s. 28.

⁶ XIV-wieczny psałterz BUWr IQ 237. Wyd.: P. Pietsch, Trebnitzer Psalmen („Schlesische Denkmäler des deutschen Schrifttums im Mittelalter” bd. 1), Breslau 1881.

⁷ P. Wiszewski, Religijność średniowiecznych zakonnic na ziemiach polskich. Problem modeli i źródeł na przykładzie opactwa w Trzebnicy (XIII-XV w.), [w:] Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, red. H. Manikowska, W. Brojer, Warszawa 2008, s. 363.

⁸ Archiwum Państwowe Wrocławia Rep. 135 nr 372, f. 435. APWr Rep. 63 nr 16, 20. Reguła spisana w rękopisie BUWr IVQ 202, ff. 1-14a.

⁹ Bulla papieża Innocentego IV, tł. i opr. C. Niezgoda, [w:] Wczesne źródła franciszkańskie, red. S. Kafel, t. 2, cz. 2, Źródła biograficzne dotyczące św. Klary z Asyżu, Warszawa 1981, r. 3, s. 311.

¹⁰ Item quolibet choro due cantices incheantur una in uno choro et altera in alio que post inceptas anitphonas inchoent psalmos. BUWr IVQ 202, f. 16r.

¹¹ Szczegółowe uwagi na ten temat: A. Sutowicz, Życie religijne w klasztorze klarysek we Wrocławiu, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 6/2007, nr 2, ss. 177-218.

¹² BUWr IQ 256. Kodeks z drugiej połowy XIV wieku.

¹³ BUWr XV Q 7, BUWr XV Q 36.

¹⁴ BUWr IQ 203.

¹⁵ Psalterium cum hymnis Basilee noviter cum litteris maiusculis impressum ac diligenter emendatum utile sacerdotibus ad horarias preces absolvendas. BUWr 459 199. Brak roku wydania. Psalterium una cum ordinario secundum usum romane curie, [w:] Diurnum Romanum. BUWr 452237. Brak roku wydania, na podstawie kalendarza umieszczonego w brewiarzu przyjmuję wydanie przed 1507 r. Drukarnia wenecka Lucantonio Giunta.

¹⁶ Psalterium cum apparatu vulgari firmiter appresso / Lateinisch Psalter mit dem teutschen nutzbarlichen dabey getruckt. BUWr 459202. Rok wydania 1502 podany w katalogu kartkowym BUWr.

¹⁷ BUWr 459199, ff. 19v, 31v. Osobne karty z lekcjami doklejone do kart drukowanych: ff. 43, 80.

¹⁸ Na gruncie polskim zjawisko dobrze objaśnione przez Mirosławę Hanusiewicz-Lavallee, Czy był i czym był humanizm chrześcijański w Polsce?, [w:] Humanitas i christianitas w kulturze polskiej, red. taż, Warszawa 2009, ss. 57n.

¹⁹ BUWr 459195.

²⁰ A. Sutowicz, Szesnastowieczny kult Męki Pańskiej w modlitewnikach Anny Fribelin jako wyraz przedtrydenckiej religijności klarysek wrocławskich, [w:] Scriptura, diploma, sigilla, prace ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi Bobowskiemu, red. J. Zdrenka, J. Karczewska, Zielona Góra 2009, ss. 87-103.

²¹ R. Witmann, Geschichte des deutschen Buchhandels im Überblick, München 1999, s. 51. Hasło słownikowe w: R. Schmidt, Deutsche Buchhändler. Deutsche Buchdrucker, Bd 4, Berlin/Eberswalde 1907, ss. 644-646.

²² O stałym korzystaniu z książki świadczy odręczna notatka na ostatniej karcie poczyniona w roku 1628 oraz luźna kartka z kalendarza liturgicznego na rok 1641.

²³ Podczas produkcji Lotter korzystał z czcionek gotyckich, które zmienił w tym samym roku. Na karcie wstępnej umieścił zgodnie z tradycją wizerunek Niewiasty Apokaliptycznej. Podobne wyobrażenie w psałterzach: BUWr XVQ 36, BUWr 459199.

²⁴ BUWr 300306.

²⁵ R. Pietkiewicz, Żołtarz proroka Dawida…, s. 380.

²⁶ Tamże, s. 381.

²⁷ Tamże, ss. 387-391.

²⁸ Tamże, s. 395.

²⁹ Ein Güldens Büchlin wie der gleubige Christen Christo Jesu beide mit thun und leiden nachfilgen sol Catholice geschrieben. BUWr 456809.

³⁰ A. Sutowicz, Szesnastowieczny kult Męki Pańskiej…, s. 103.

³¹ J. Mandziuk, Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku, t. 2, Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji, Warszawa 1995, s. 56.

³² Do takiego wniosku uprawnia analiza źródeł rękopiśmiennych. Zob. A. Sutowicz, Przemiany duchowości jako przejawy odnowy życia wewnętrznego w klasztorze klarysek wrocławskich w świetle szesnastowiecznych modlitewników, „Świdnickie Studia Teologiczne” 8/2011, ss. 279-308.

Za:  http://www.legitymizm.org/w-jakim-jezyku-medytowaly-slaskie-mniszki