António de Oliveira Salazar
urodził się 28 kwietnia 1889 r. w ubogiej rodzinie. Był głęboko
wierzący, wstąpił do seminarium, gdzie otrzymał niższe święcenia. Był
celibatariuszem do końca życia. Studiował prawo i ekonomię na
Uniwersytecie w Coimbrze. W 1921 r. z ramienia Centrum Katolickiego
został wybrany po raz pierwszy na deputowanego do parlamentu. Co
charakterystyczne dla jego osobowości – wziął udział tylko w jednym
posiedzeniu i złożył dymisję. Miał dość kłótni i jałowego gadulstwa
parlamentarnego.
Wrócił do pracy naukowej – opublikował
m.in. książkę „Bolszewizm i społeczeństwo”. Tuż po zamachu stanu z 1926
r. otrzymał propozycję sprawowania urzędu ministra finansów, którą
przyjął, jednakże znowu po 5 dniach zrezygnował z powodu braku woli
spełnienia jego żądań przez przywódców junty. Rok później Salazar
opublikował serię artykułów krytykujących rząd za zwrócenie się o
pożyczkę do Ligi Narodów, co równało się z międzynarodowym nadzorem nad
finansami Portugalii.
Właściwa kariera polityczna Salazara i
początek budowy przez niego Nowego Państwa (Estado Novo) rozpoczęła się
27 kwietnia 1928 r., gdy zgodził się po raz kolejny na objęcie teki
ministra finansów, tym razem uzależnił jednak zgodę na przyjęcie
stanowiska od spełnienia jego żądań, czyli pełnego nadzoru nad budżetami
wszystkich ministerstw i prawa veta wobec wszystkich propozycji
zwiększenia budżetu. Objął ten urząd i w ciągu zaledwie roku został
okrzyknięty „cudotwórcą”. Wprowadził reformę podatków, rachunkowości i
kredytu, zmienił statut Banku Portugalskiego i Generalnej Kasy
Depozytowej – w ten sposób zapewnił stałość waluty, regulację systemu
monetarnego, organizację kredytu rolniczego i przemysłowego.
Zaufanie junty wojskowej i
Portugalczyków do ministra rosło, czego dowodem było nadanie mu orderu
Tore Espada. Rola Salazara w poprawie sytuacji gospodarczej państwa
stałą się legitymacją dla poszerzenia jego uprawnień. Od ok. 1930 r.
Salazar był już faktycznym dyktatorem, będąc jednocześnie ministrem
finansów. Formalnie na fotel premiera został powołany przez prezydenta
Carmonę 5 lipca 1932 r. i sprawował tę funkcję nieprzerwanie do 6
września 1968 r. W dniu 17 marca 1933 r. wprowadził nową konstytucję,
która przekształciła Portugalię w tzw. Nowe Państwo, oparte na koncepcji
ustroju korporacyjnego, będącego połączeniem idei papieskich encyklik
dotyczących chrześcijańskiej nauki społecznej i konserwatyzmu. Nowe
Państwo opierało się na dwóch fundamentach: społecznych korporacjach i
autorytarnych rządach jednej partii. Salazar rozwiązał wszystkie partie
polityczne i na ich miejsce powołał organizację polityczną o charakterze
ponadpartyjnym – Unię Narodową (União Nacional), która stała się
rządząca monopartią. W 1968 r. ustąpił ze stanowiska ze względu na zły
stan zdrowia. Zmarł 27 lipca 1970 r. w Lizbonie. System wprowadzony
przez Salazara ostatecznie załamał się sześć lat po jego rezygnacji z
funkcji dyktatora, kiedy to w Portugalii doszło do bezkrwawej rewolucji
goździków pod przewodnictwem gen. Spinoli, która zapoczątkowała budowę
demokratycznej formy rządów.
Myśl polityczna Salazara ma swe źródła w
nauczaniu społecznym papieża Leona XIII, koncepcjach filozoficznych i
socjologicznych francuskich myślicieli konserwatywnych, konserwatyzmie
brytyjskim oraz rodzimym integralizmie luzytańskim, który był wypadkową
przekonania o portugalskiej misji cywilizacyjnej niosącej ze sobą jezyk,
kulturę i wiarę katolicką. Nie sposób wspomnieć o nacjonalizmie
integralnym Charlesa Maurrasa i jego Action Française, którym się
inspirował. Na pierwszym miejscu w salaryzmie stoi nacjonalizm –
rozumiany jako przedkładanie interesu narodowego i suwerenności
państwowej ponad wszystkie inne interesy polityczne, tj. klasowe czy
partyjne.
Drugim elementem doktryny Salazara jest
autorytaryzm. Państwo rozumiane jest jako przewodnik narodu. Musi
prowadzić naród niekiedy pod przymusem. Przymus ten musi być jednak
zgodny z naturą i rytmem narodu, a nie tchnący duchem obcym. Państwo
jest sługą narodu w tym sensie, że służy jego dobru, ale nie jest zdane
na jego kapryśną wolę wyrażaną np. w wyborach. Państwo autorytarne nie
jest zależne od zmiennej woli tłumu. Ustrój państwa nie może zależeć od
woli ludu, ponieważ jego fundament stanowią “prawdy wieczyste”,
niepodlegające dyskusji.
Pierwszą z owych prawd jest “wiara”,
czyli prawda religijna. Stąd konkluzja, że źródłem wszelkiej
suwerenności jest Bóg. Państwo nie ma żadnej jurysdykcji religijnej, ani
nie może określać zasad moralnych. Druga prawda wieczysta to
“ojczyzna”, rozumiana jako całość terytorialna i moralna oraz pełna
niepodległość. Trzecia prawda wieczysta to “władza”, będąca
koniecznością, prawem i obowiązkiem, bez której niemożliwe byłoby życie
społeczne. Kolejnymi prawdami wieczystymi są “rodzina”, jako kolebka
życia i “praca”, którą zasila się życie. Z tych powyższych prawd wynika
fundamentalny antydemokratyzm Salazara.