POSTAWIENIE PROBLEMU.
Wydaje się, że nie każde kłamstwo jest grzechem, gdyż:
Wydaje się, że nie każde kłamstwo jest grzechem, gdyż:
1. Nie ulega wątpliwości, że Ewangeliści, pisząc Ewangelię, nie
grzeszyli. A przecież nie ustrzegli się fałszu, ponieważ słowa Chrystusa
oraz innych inaczej podaje jeden Ewangelista, a inaczej drugi. A więc
jeden z nich musiał napisać fałszywie. Nie każde więc kłamstwo jest
grzechem.
2. Bóg nikogo nie wynagradza za grzech, a przecież obdarzył niewiasty
położne w Egipcie za to, że okłamały faraona (Wyj l, 22), gdyż „zbudował
im domy„. A więc kłamstwo nie jest grzechem.
3. Dzieje Świętych, o których opowiada nam Pismo św., mają służyć do
naszego zbudowania. A przecież czytamy w tymże Piśmie św., że niektórzy
najbardziej świątobliwi ludzie kłamali, np. Abraham okłamał Faraona,
mówiąc o swojej żonie że jest jego siostrą; Jakub okłamał swego ojca,
podając się za Ezawa i uzyskując błogosławieństwo. Podobnie Judyta
okłamała Holofenesa. A więc nie każde kłamstwo jest grzechem.
4. Należy wybrać mniejsze zło, aby uniknąć większego; np. lekarz chcąc
ocalić całe ciało chorego, odcina jakąś jego część. Lecz mniejszą szkodę
wyrządza ten, kto wywoła u kogoś fałszywe mniemanie, niż gdyby przez
powiedzenie prawdy spowodował śmierć czyjąś lub swoją własną. A więc
wolno skłamać, by nie dopuścić jednego bliźniego do zabójstwa, a
drugiego do śmierci.
5. Kto nie dotrzymuje obietnicy, popełnia kłamstwo. A przecież nie każdą
obietnicę wolno spełnić, gdyż św. Izydor zakazuje dochowania wierności
złym przyrzeczeniom.
6. Kłamstwo dlatego jest grzechem, że oszukuje bliźniego. Toteż św.
Augustyn powiada: „Myśleć, że jakaś postać kłamstwa nie jest grzechem,
znaczy brzydko oszukiwać siebie samego w przekonaniu, że można
oszukiwanie drugich pogodzić z uczciwością„. Otóż nie każde kłamstwo
jest przyczyną oszukiwania, np. kłamstwo żartobliwe nikogo nie oszukuje,
gdyż wypowiada się je nie po to, by słuchacze uwierzyli w to, co się
mówi, ale jedynie po to, by sprawić im przyjemność. Z tego samego powodu
Pismo św. posługuje się hiperbolami. A więc nie każde kłamstwo jest
grzechem.
Ale z drugiej strony Pismo św. napomina (Ekli 7, 14): „Nie mów żadnego kłamstwa„.
ODPOWIEDŹ
Co jest grzechem z swego rodzaju, w żaden sposób nie może być
dobre i dozwolone, bo dobro wymaga, by wszystko, co się na nie składa
było doskonałe, gdyż polega na doskonałości wszystkich czynników, które
go tworzą, podczas gdy zło pochodzi z jakichkolwiek pojedynczych braków,
jak się wyraża Dionizy. Kłamstwo zaś jest złe ze swego rodzaju, gdyż
jest czynnością, której tworzywem jest to, co być nie powinno. Skoro
bowiem słowa są z natury znakami umysłu, kłamstwo przeciwstawia się
naturze, jest bowiem niedopuszczalne, by człowiek używał słów na
wyrażenie czego innego niż to, co myśli i odczuwa. Z tego też powodu
Filozof powiedział: „Kłamstwo jest samo w sobie czymś złym i nagany
godnym, prawda zaś czymś moralnie pięknym i chwalebnym„. Wszelkie więc
kłamstwo jest grzechem, jak to podkreśla św. Augustyn.
ROZWIĄZANIE TRUDNOŚCI
1. Nie godzi się utrzymywać, że Ewangelia lub jakakolwiek inna
kanoniczna księga Pisma św. głosiła jakiś fałsz, względnie że pisarze
biblijni skłamali. Taki pogląd bowiem poderwałby pewność wiary, opartej
na powadze Pisma św. Nie Jest też kłamstwem to, że w Ewangelii lub w
innych księgach pewne słowa w różny sposób są przytłoczone. Stad św.
Augustyn powiada, że roztropnie sądzi ten, kto rozumie, że zdania są
konieczne do poznania prawdy, jakimikolwiek słowami byłyby wyrażone i
dlatego nie należy posądzać o kłamstwo nikogo spośród tych, którzy
przypominając to co wspólnie słyszeli lub widzieli, nie wyrażają tego w
jednakowy sposób lub jednakowymi słowami.
2. Bóg wynagrodził niewiasty położne nie za kłamstwo, ale za bo jaźń
Bożą i dobroć okazaną w ratowaniu niemowląt. Dlatego też Pismo św.
dodaje (Wyj l, 21): „A iż bały się niewiasty położne Boga, zbudował im
domy„. Natomiast kłamstwo, następujące po tym nie było zasługujące.
3. Jak powiada św. Augustyn, Pismo św. przytacza niektóre dzieje
Świętych jako wzory doskonałej cnoty, i nie można utrzymywać, by Święci
ci kłamali. Jeśli zaś coś w ich wypowiedziach wydaje się kłamstwem,
należy to rozumieć jako przenośnię lub jako proroctwo, jak to zaznacza
św. Augustyn, mówiąc, że ludzie, którzy żyli w czasach prorockich, i
którym Pismo św. przypisuje wielką powagę, wszystko, co napisali, ujęli w
duchu proroczym. Zresztą Abraham, mówiąc, że Sara jest jego siostrą,
chciał ukryć prawdę, ale nie powiedział kłamstwa, gdyż Sara była córką
jego brata. Sam Abraham tak się też tłumaczy przed Faraonem, gdy ten
dowiedział się, że Sara jest żoną Abrahama (Rodź 20, 12): „A też i
prawdziwie jest siostrą moją, córką ojca mego, acz nie córką, matki
mojej” Córką ojca jego była w tym znaczeniu, że po ojcu należała do jego
rodziny. Jakub zaś w sensie mistycznym nazwał się Ezawem, pierworodnym
Izaaka, gdyż prawnie należało mu się pierworództwo. Było zaś w zwyczaju
używać tego sposobu mówienia, by w duchu proroczym wyrazić tajemnicę a
mianowicie, że młodsze narody, to znaczy poganie, wstąpią na miejsce
narodu pierworodnego, czyli Żydów. Pismo św. mówi także o pewnych
osobach nie z powodu doskonałości ich cnót, ale dlatego że w ich
postępowaniu występowały pewne cechy znamienne dla cnoty, gdyż ujawniały
jakieś szlachetne uczucie,. które skłoniło ich do niewłaściwego czynu.
Tak więc Pismo św. chwali Judytę nie dlatego, że okłamała. Holofernesa,
ale za uczucie przywiązania do swego narodu, dla którego naraziła się na
niebezpieczeństwo. Można także uznać jej słowa za prawdziwe w znaczeniu
mistycznym.
4. Kłamstwo jest grzechem nie tylko z powodu wyrządzonej przez nie
szkody, ale także z powodu nieporządku na którym polega, jak to
widzieliśmy w osnowie artykułu. Otóż nie wolno posługiwać się tym, co
niedozwolone i złe, nawet w celu niedopuszczenia do szkody lub
nieszczęścia innych ludzi, podobnie jak nie wolno kraść w tym celu, by
dać komuś jałmużnę, choć wolno wziąć nawet cudzą rzecz w wypadku
ostatecznej konieczności, kiedy wszystkie dobra są wspólne. Dlatego nie
wolno mówić kłamstwa, nawet by ocalić kogoś z jakiegokolwiek
niebezpieczeństwa. Wolno jednak roztropnie ukryć prawdę przy pomocy
zatajenia itp., jak poucza św. Augustyn.
5. Gdy ktoś przyrzeka coś, mając zamiar spełnić to, co przyrzeka, nie
kłamie gdyż nie mówi wbrew temu, co myśli. Jeśli zaś nie spełni tego co
obiecał, grzeszy niedotrzymaniem obietnicy przez zmianę swego
postanowienia. Może jednak nie dotrzymać obietnicy w dwojakim wypadku:
gdy przyrzekł coś, co jest oczywiście niedozwolone, gdyż składając takie
przyrzeczenie popełnia się grzech, a nie dotrzymując go na skutek
zmiany postanowienia, postępuje się dobrze. Można również nie dotrzymać
obietnicy, gdy warunki osób oraz zobowiązań uległy zmianie, gdyż, jak
mówi Seneka, by człowiek byt zobowiązany zrobić to, co obiecał, potrzeba
by wszystkie okoliczności pozostały te same. Nie był więc kłamcą, ten
kto obiecując coś, miał na myśli, że spełni swą obietnicę, gdy będą
odpowiednie warunki; jeśli zaś tych warunków nie ma, nie będzie
niewierny swej obietnicy, jeśli nie spełni tego, co przyrzekł. Np.
Apostoł Paweł nie skłamał, obiecując Koryntczykom że ich odwiedzi (2 Kor
l, 15), choć tego nie dokonał wskutek nieprzewidzianych przeszkód.
6. W działaniu trzeba odróżnić dwie rzeczy: to, do czego to działanie z
natury swej zmierza, oraz to, do czego dąży wykonujący je człowiek. Otóż
kłamstwo żartobliwe z natury swego rodzaju zmierza do wprowadzenia
kogoś w błąd, chociaż ani człowiek, które je wypowiada nie dąży do tego,
ani sam sposób mówienia na to nie wskazuje. Nie można też uznać za
kłamstwo hiperboli czy innych obrazowych sposobów wyrażania myśli,
spotykanych w Piśmie św., gdyż, jak mówi św. Augustyn, nie kłamie ten,
kto czyni coś lub mówi w sposób obrazowy. Wszelką bowiem wypowiedź
trzeba odnieść do tego, co wyraża. Figury zaś i obrazy wyrażają to co
mają oznaczać tym ludziom, którzy powinni zrozumieć ich sens.
