Zbyt jeszcze są świeże i żywe
wspomnienia wiosny 1934-go roku, aby o nich trzeba było pisać
wspomnienia. Toteż nie będziemy pisać o rzeczach powszechnie znanych i
widzianych. Ograniczymy się do tych wydarzeń, które nie były znane
szerszemu ogółowi, a miały znaczenie pierwszorzędne. Przede wszystkim
idzie tu o pamiętną deklarację z 14 kwietnia i jej powstanie.
Deklaracja 14 kwietnia miała znaczenie
przełomowe, było to pierwsze sformułowanie dążeń pro gramowych młodego
pokolenia polskiego w postaci konkretnych żądań, dotyczących całości
polityki. Przed tym były tylko żądania fragmentaryczne, albo deklaracje
zupełnie ogólne. Takie deklaracje zawarte naprzód w „wytycznych
programowych oddziału akademickiego OWP“ , później w artykułach
tygodnika „Sztafeta” przygotowały częściowo grunt. Właściwe początki
deklaracji 14 kwietnia sięgają lata roku 1933. Wówczas to pierwszy
projekt deklaracji programowej napisał Jan Mosdorf. Wywołało to złożenie
trzech przeciwprojektów całkowitych i jednego częściowego.
Przeciwprojekty złożyli: Bolesław Piasecki, Wojciech Wasiutyński i
Marian Reutt, oraz częściowy przeciwprojekt Olgierd Szpakowski. Żaden z
tych projektów w całości nie stał się podstawą deklaracji. Z jednej
strony — sprawa była zbyt nieprzygotowana, z drugiej radykalizm
projektów raził jeszcze wielu ludzi. Na podstawie tych pięciu projektów
J. Mosdorf opracował projekt deklaracji, który w licznym gronie został
skrócony, nieco przerobiony, złagodzony, ale w zasadniczych rysach
niezmieniony. Ten sposób powstania deklaracji sprawił, że nie stanowiła
ona jeszcze jednej całości logicznej, była zbiorem tendencyj i
najwyraźniejszych żądań, nie systematem. To mogło przyjść dopiero
później.
Deklaracja 14 kwietnia składa się z
trzech części: ogólnego wstępu, punktów programowych i również ogólnego
zakończenia. Wstęp oparty był na projekcie Szpakowskiego. Dosłownie
stamtąd wzięto pierwszą jego połowę — uzasadnienie powstania nowego
obozu. (Od słów „W poczuciu odpowiedzialności dziejowej” do słów „bez
organizacyjnej odrębności”). Punkty programowe pochodzą — z mniejszymi
lub większymi zmianami — z powstałych trzech projektów. I tak punkt 1 —
(„Państwo Polskie objąć powinno”) i punkt 2) (o armii) są niemal
dosłownym projektem Wasiutyńskiego, punkt 3 (o obywatelstwie) jest jego
przeróbką. Punkt 5 (upaństwowienie wielkich zakładów) jest oparty na
projekcie Reutta, jak również punkt 7 (wywłaszczenie obcego kapitału).
Punkt 9 (organizacja polityczna Narodu) w części pierwszej opiera się na
projekcie Wasiutyńskiego, zaś w części drugiej na projekcie
Piaseckiego. Punkty programowe z 14 kwietnia nie miały zresztą być
programem — twórcy ich dobrze zdawali sobie sprawę, że dali wyraz
tendencjom, wskazali kierunek, że zaś program, zgodny z tymi
tendencjami, będzie stworzony później. Zapowiada to wyraźnie i jasno
deklaracja słowami:
„Obóz Narodowo-Radykalny wychodzi z
założenia, że w Państwie Polskim gospodarzem winien być Naród Polski,
zorganizowany w jedną niepodzielną całość. Na powyższej zasadzie opiera
następujące wytyczne, które staną się podstawą programu, uchwalonego na
pierwszym zjeździe wszechpolskim ONR”.
Zjazd taki nie zdążył się odbyć,
organizacja została „rozwiązana”. Lecz twórczość programowa poszła
naprzód, zgodnie z przewidywaniami autorów deklaracji z dnia 14 kwietnia
1934 roku. Jej wynikiem są „Zasady Programu Narodowo-Radykalnego” z
dnia 7 lutego 1937 roku.
Jan Grabowski
Pismo Narodowo-Radykalne „Falanga”, 1938.
