Monarchista August Hlond – Jacek Bartyzel

         Prymas Polski oraz arcybiskup metropolita gnieźnieński i poznański od 1926 roku i kardynał prezbiter Świętego Kościoła Rzymskiego od 1927 roku, Sługa Boży ks. August Hlond SDB (1881-1948), jako przywódca Kościoła polskiego wielokrotnie dawał wyraz zainteresowaniom sferą społeczno-polityczną, a zwłaszcza ustrojową, czego szczególnie dobitnymi przykładami były zredagowane przezeń w 1931 roku Uwagi Episkopatu w przedmiocie zmiany Konstytucji oraz jego osobisty list pasterski z 1932 roku O chrześcijańskie zasady życia państwowego, będący znakomitym wykładem „chrześcijańskiej konstytucji państw” w duchu nauczania papieży Leona XIII i Piusa XI. Okazuje się jednak, że zainteresowania te nie tylko nie zeszły na dalszy plan, ale wręcz pogłębiły się i przykuwały jego szczególną uwagę oraz zostały wysoce skonkretyzowane w czasie II wojny światowej, którą prymas Hlond spędził na emigracji, głównie we Francji, gdzie 3 lutego 1944 roku został aresztowany przez Gestapo i internowany aż do uwolnienia go przez aliantów.

Wiedzę o tym zawdzięczamy największemu obecnie znawcy życia, działalności i twórczości tego Pasterza, czyli prof. Jerzemu Kazimierzowi Pietrzakowi, autorowi wielu publikacji na ten temat. Odręczne zapiski i notatki prymasa, w tym również te pochodzące z okresu wojny, zostały wprawdzie już dość dawno temu przepisane przez salezjanina, ks. Stanisława Kosińskiego i umieszczone w monumentalnym (105 tomów, z których każdy liczy w maszynopisie ca 300 stron) zbiorze Acta Hlondiana, lecz interesujące nas tu fragmenty, dotyczące spraw ustrojowych, prawie w ogóle nie zostały uwzględnione w niewielkim wyborze opublikowanym przez ks. Wojciecha Necla TChr pt. Z notatnika Kardynała Augusta Hlonda (Poznań 1995), toteż koncepcje ustrojowe Prymasa nie są znane publiczności. Jako pierwszy odniósł się do nich prof. Krzysztof Krasowski w artykule Zasady konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej prymasa Augusta Hlonda z lat 1940-1944, zamieszczonym w księdze zbiorowej pod red. J. Malca i W. Uruszczaka, dedykowanej prof. Stanisławowi Grodziskiemu, lecz znacznie obszerniejszą prezentację dał niedawno prof. Pietrzak w artykule Prymas Hlond o ustroju politycznym powojennej Polski, opublikowanym w prestiżowym „Czasopiśmie Prawno-Historycznym” (tom LXVI – 2014 – Zeszyt 1, ss. 183-204). Prof. Pietrzak uczynił mi tę grzeczność, że przesłał osobiście nadbitkę tego tekstu wraz z dołączonym listem i życzeniami. Po jego lekturze nabrałem pewności, że treść zapisków Prymasa jest tak ważna, a dla monarchistów – jako świadectwo prokrólewskich preferencji wybitnego Księcia Kościoła – arcysympatyczna i arcyważna, że ze wszech miar pożądane jest upowszechnienie artykułu prof. Pietrzaka, zamieszonego przecież w elitarnym piśmie naukowym, do którego zazwyczaj nie sięgają nieprofesjonaliści. Oczywiście nie zamierzam streszczać tu całej jego zawartości ani całokształtu przemyśleń ustrojowych kard. Hlonda, skoncentruję się jedynie na kluczowej kwestii monarchii dla Polski, w przypisach dodam natomiast kilka własnych komentarzy.

Chociaż, jak podkreśla prof. Pietrzak, nie da się tego potwierdzić źródłowo, to zdaniem prof. Krasowskiego już przed wojną Prymas zdradzał „wyraźne sympatie dla systemu klasycznej monarchii”, które zdaniem tego badacza wynikały zapewne z faktu, iż jego głównym doradcą politycznym był prof. Stefan Dąbrowski, przewodniczący Głównego Zjednoczenia Monarchistów [sic!¹]. Jakkolwiek było, w czasie wojny te sympatie już na pewno się wykrystalizowały. W liście z 12 VIII 1941 roku do mec. Bogusława Longchampsa de Berier Prymas pisał: „problem ustrojowy interesuje mnie w tej chwili nadzwyczajnie”, dodając: „trzeba będzie koniecznie dać Polsce króla, ale króla nowoczesnego” (AH IV/17, k. 15-16²). Już we własnych notatkach konstatował: „nasz klimat w tej chwili domaga się Króla” (AH III/13, k. 186); „nie mieliśmy szczęścia do prezydentów; Opatrzność ich przekreśliła” (AH III/12, k. 224). Należy przeto odwołać się do idei „piastowskiej i wawelskiej”, czyli królewskiej. Król scali naród, podniesie autorytet państwa, będzie wyrazem jedności i odrodzenia, wskrzesi dynamizm Chrobrych i Sobieskich. „Nic nie wyraża tak wolności Polski, jak monarchia i korona”. Erę nowej Polski „musimy zacząć rozwiązaniem ostatecznym i totalnym – Królestwem. Połowiczne formy nie załatwią sprawy, nie wyzwolą w pełni naszego ducha” (AH III/13, k. 173, 186-189, 192).

Kształt monarchii

Przyszła monarchia będzie, zdaniem kardynała Hlonda, „ludową” (AH III/13, k. 194). Cóż to jednak znaczy? Otóż to, że „instytucja króla i dobry ustrój nie dadzą pierwszeństwa ani arystokracji, ani demokracji w znaczeniu tej i owej grupy, ale narodowi, bo każdy będzie mógł być nawet królem, jeżeli osobistymi wartościami swymi się na to będzie kwalifikował. Innych kwalifikacji nie będzie, ani rodowych, ani tradycyjnych, ani stanowych” (AH III/12, k. 227). „Najbardziej (demokratyczne) ludowe Królestwo, a zarazem najbardziej autorytatywna demokracja – w nowym historycznym stylu – Rzeczpospolita” (AH III/13, k. 195-196).

Zakres władzy króla w instaurowanej monarchii winien być szerszy niż w dawnej Polsce. „Król w dawnej Polsce miał mniej praw niż Prezydent Rzeczypospolitej na mocy ostatniej konstytucji. To było zgubne. (…) Król nosił koronę, nie miał autorytetu swej władzy” (AH III/13, k. 186-187). Chociaż autor nie używa tego terminu, można stwierdzić jednoznacznie, że król w koncepcji prymasa Hlonda jest w pełni tego słowa znaczeniu suwerenem. „Król – źródło wszelkiej władzy w Państwie; właściwy szef wszystkiego, ale bezpośrednio działa tylko w sprawach określonych konstytucją; w innych przez konstytucyjne organy” (AH III/13, k. 180). Władca stanowić ma czynnik nadrzędny i w stosunku do parlamentu, i w stosunku do rządu: „Sejm nie nad rządem, bo rząd rządem, nad rządem tylko król, ale i rząd nie nad Sejmem, bo i nad Sejmem, tylko król” (AH III/13, k. 190). Król ma być „szczytowym czynnikiem ładu w Rzeczypospolitej” oraz „czynnikiem naczelnym równowagi wewnętrznej kraju” (AH III/13, k. 191, 196). Prerogatywy monarsze nie są opisane szczegółowo, ale na pewno należy do nich prawo swobodnego mianowania i odwoływania premiera i ministrów: „Król może dać dymisję całemu rządowi, ale także poszczególnym ministrom, zastępując ich innymi. (…) To król daje narodowi rząd” (AH III/12, k. 227). Wszelako „król musi być karny nie tylko wobec konstytucji, ale także w używaniu swej władzy, w objawianiu swego autorytetu” (AH III/13, k. 191), ale chodzi tu raczej o odpowiedzialność moralną aniżeli prawną.

Dziedziczność czy elekcyjność?

Początkowo Prymas nie wykluczał w swoich rozważaniach dziedziczności tronu, aczkolwiek połowicznej, bo ograniczonej czasowo. Dowodzi tego notatka dotycząca ustanowienia pierwszego króla: „Królestwo od zaraz, by nie tracić czasu na provisoria. Interrex jak najrychlej przedstawi narodowi kandydata [na] króla. Z rodziną królewską pakt na 1/5 wieku, poczem [na] dalsze 1/2 w., o ile naród [paktu] nie wypowie” (AH III/13, k. 212). Przemawia za tym argument, iż ów pierwszy król winien zaimponować i Polsce, i Europie, a zwłaszcza krajom, które „gotowe są przy nim się skupić” (AH III/13, k. 192), czyli sfederować się z Polską. Nie wiadomo jednak, jaki byłby tryb wyboru zaproponowanego kandydata, ani jaki tryb i treść paktu oraz jakie powody wypowiedzenia go. Zdaniem prof. Pietrzaka przywodzi to na myśl pacta conventa oraz zasadę elekcji dynastii przewidzianą w Konstytucji 3 Maja.

Wkrótce jednak kard. Hlond odstąpił od zasady dziedziczności, podając przeciwko niej – a za elekcyjnością – następujące argumenty:

— najwyższa władza w Rzeczypospolitej nie może być prawem jednej rodziny, bo takie prawo nie ma ani w sobie, ani w warunkach polskich żadnego uzasadnienia³ (AH III/12, k. 226);

— nie można szczęścia, bezpieczeństwa i całości narodu oraz państwa narażać na niepewność losu przez dynastię dziedziczną⁴ (AH III/13, k. 196);

— żadna rodzina nie może dać gwarancji, że jej potomkowie będą moralnie, intelektualnie, fizycznie zdolni rządzić; rody królewskie męczą się i degenerują (AH III/12, k. 226; AH III/13, k. 194); „Następca tronu, wiedząc, że będzie królem, żyje w fałszywej atmosferze, sytuacji nieżyciowej, fałszującej duszę, oddalającej go od kontaktu z rzeczywistością⁵, poza tym jest ryzyko[,] degeneracja, atawizm, nieudanie się królewicza – co tak często pogrążało narodu w nieszczęściu; syn burzył wspaniałe czyny i chwałę ojca, dziada” (AH III/13, k. 195);

— w przypadku tronu dziedzicznego istnieje „wielkie ryzyko i szkodliwe następstwa także możliwych regencji za małoletniego króla lub niezdolnego” (AH III/13, k. 187);

— elekcje królewskie w Polsce nie były złe w sobie, lecz w sposobie ich odbywania: „Dały przecież Batorego, Sobieskiego⁶” (AH III/12, k. 226);

— dobra elekcja króla uchroni kraj od szkód polityki dynastycznej, która nieraz wciągała kraj w zamieszki i wojny⁷” (AH III/12, k. 228).

Zasady elekcji

Wybór króla powinien być oparty na idei „nowoczesnej selekcji” – co nie jest zbyt jasne – oraz wzorować się na sprawdzonej i „pożytecznej” elekcji papieża przez konklawe (kard. Hlond przypominał, że na mocy decyzji papieża Sykstusa V miało ono liczyć nie więcej niż 70 kardynałów). „Konklawe królewskim” jest w tym wypadku elitarna Rada Koronna. Prymas zdecydowanie odrzucał demokratyczny tryb elekcji, zarówno przez połączone izby parlamentu, jak wybór powszechny przez lud/naród. „Selektorat” dotyczyć miał również prawa biernego: początkowo kandydatami mieli być wyłącznie członkowie Rady Koronnej, później autor dopuścił możliwość kandydatów spoza tego grona, ale tylko wyznaczonych przez członków Rady i to na pierwszym zebraniu wyborczym. Każdy członek Rady mógłby jednak wysunąć tylko jednego kandydata spoza niej (AH III/12, k. 288; AH III/13, k. 194, 196). Kandydat musi być Polakiem i katolikiem, nie może być ożeniony z cudzoziemką (wyjąwszy kraje będące z Polską w unii) lub z Żydówką⁸, ani być „w jakikolwiek sposób skompromitowany” (AH III/13, k. 195). Nie powinien mieć więcej niż 50 lat (AH III/12, k. 228).

Elekcja winna odbywać się w stolicy, najwcześniej w trzeci, a najpóźniej w siódmy dzień po pogrzebie zmarłego króla. Przewodniczy jej marszałek Rady Koronnej. W przypadku kandydata będącego członkiem Rady wybór ma następować większością zwykłą, w przypadku kandydata spoza niej – 2/3 głosów. Król obejmuje władzę z chwilą złożenia przysięgi – wobec Rady, a na ręce Prymasa. Termin koronacji ustala król z uwzględnieniem okresu potrzebnego na jej przygotowanie, przez co jednak należy rozumieć kilka dni po wyborze (AH III/13, k. 195). Miejscem koronacji ma być, zgodnie z tradycją, Kraków, a koronatorem – Prymas Polski.

W przypadku – zakładanym przez autora – federacji Polski z państwami ościennymi między Bałtykiem a Morzem Czarnym (wprost wymieniono Ukrainę, Białoruś i Litwę) król ma być wybierany przez polską Radę Królewską, ale z udziałem elektorów z państw będących w unii (po trzech elektorów z każdego państwa), bądź przez wspólną Radę Królewską tych państw (AH III/13, k. 195, 200).

Bezkrólewie

Panowanie króla jest dożywotnie. W przypadku abdykacji otrzymuje on emeryturę. Królowej małżonce honory królewskie przysługują tylko za życia męża, po jego śmierci wdowa i (nieletnie) dzieci będą zaś otrzymywać zaopatrzenie państwowe. Za panowania ojca dzieciom króla nie przysługują żadne przywileje królewiczów ani nie mogą one zasiadać w Sejmie, Senacie, Radzie Koronnej, ani też być ministrami i ambasadorami.

Podczas bezkrólewia (po śmierci lub abdykacji króla aż do wyboru i złożenia przysięgi przez następcę) najwyższą władzę sprawuje, jako interrex, Prymas, będący zarazem przewodniczącym Rady Koronnej⁹. Wydaje on trzy manifesty: 1) w dzień po pogrzebie lub ustąpieniu króla ogłasza datę i miejsce elekcji; 2) ogłasza wybór króla; 3) ogłasza datę i miejsce koronacji (AH III/12, k. 228; AH III/13, k. 187, 195). W przypadku niemożności sprawowania przez czas dłuższy władzy (na przykład z powodu przewlekłej i ciężkiej choroby), Rada Koronna może wybrać regenta¹⁰, określając zakres jego władzy i honorów (AH III/13, k. 192).

Rada Koronna

Początkowo nazywana ona była w zapiskach Radą Państwową. Zmieniała się także koncepcja jej funkcji (prócz wyboru króla i regenta). Początkowo miał to być „najwyższy Senat Króla (…), stałe źródło informacji dla Króla i Rządu”. Później doszedł obowiązek i prawo informowania króla „o życiu i to bezpośrednio, nie przez Rząd”. Ostatecznie Rada miała być wyłącznie „wewnętrznym organem informacyjnym Króla” oraz „Senatem królewskim w tych sprawach, które należą do kompetencji Króla, a które Król przedłoży do zaopiniowania” lub zasięgnie zdania na ich temat bezpośrednio i indywidualnie u każdego członka Rady (AH III/12, k. 225, 226, 228; AH III/13, k. 195, 196).

Rada Koronna miała odbywać regularne zebrania i nadzwyczajne „wobec króla” (czyli chyba z jego udziałem). Początkowo miał w nich też uczestniczyć premier. Posiedzenia, obrady, referaty, oraz wszystkie akty Rady miały być tajne (AH III/12, k. 228, 229). Radzie przewodniczy Prymas Polski, wyjąwszy elekcję, której przewodniczy marszałek Rady – jak należy się domyślać wybrany specjalnie na tę okoliczność (AH III/12, k. 228; AH III/13, k. 195). Rada liczyć miała 24 członków, mianowanych przez Króla. Każdy nowo mianowany winien mieć ukończone 30 lat, ale nie powinien mieć więcej niż 50 lat. Celem zapewnienia „rotacji i świeżości”, z Rady mieli ustępować członkowie, którzy skończyli 65 lat oraz ci, którzy zasiadali w niej dłużej niż przez 20 lat. Autor zapisków rozważał też wariant nominowania członków Rady na 10 lat (AH III/12, k. 226, 228). Narzuca się pytanie: czy te rygory wiekowe dotyczyły Prymasa? Raczej nie, bo on zasiadał w Radzie z urzędu.

Do Rady Koronnej (ani do rządu) nie mogli być nominowani: krewni i powinowaci króla w linii prostej i aż do drugiego stopnia włącznie w liniach bocznych, a także ministrowie, wojewodowie, urzędnicy państwowi, posłowie, senatorowie oraz ich krewni w pierwszej i drugiej linii pokrewieństwa (AH III/12, k. 226, 229; AH III/13, k. 194).

Rada Koronna „nie ma stosunków” z Rządem, Sejmem, Senatem (AH III/12, k. 227). Nie może się ona „mieszać do niczego” w pracy izb, ministerstw i urzędów państwowych oraz samorządowych (AH III/12, k. 229). Zdaniem prof. Pietrzaka Rada w takim kształcie przypomina senatorów – rezydentów przy królu w I Rzeczypospolitej – i można się zgodzić z tą sugestią.

Podsumowanie

Zapiski kardynała Hlonda dotyczące ustroju odrodzonej, powojennej Polski są niezwykle interesującym świadectwem, acz należy zaznaczyć, że brak im głębszej podbudowy doktrynalnej (metapolitycznej), pełne natomiast są kwestii stricte „technicznych”, co z kolei wynika z przyjęcia opcji elekcyjnej, gdyż w opcji dziedziczności tronu byłyby one po prostu zbędne (wyjąwszy procedurę instauracyjną). Znamienne atoli, że Prymas nigdy nie wypowiedział się co do kandydata na tron polski, co z kolei owe kwestie proceduralno-techniczne zawieszało niejako w próżni. Wiemy, że planował wydanie Karty interrexa do narodu, ale nie wiadomo, czy ją w ogóle napisał. Jak podkreśla prof. Pietrzak, jest jednak pewne, że nawet pomimo oczywistej bezprzedmiotowości jego koncepcji wskutek wpadnięcia Polski w ręce komunistów i podporządkowania jej ZSSR zamiast prawdziwego odrodzenia, kardynał Hlond do końca życia pozostał w głębi serca monarchistą. Zważywszy zatem na czas i okoliczności, w których spisywał swoje przemyślenia, można powiedzieć śmiało, że był on ostatnim monarchistą Drugiej Rzeczypospolitej.

Na podstawie artykułu prof. Jerzego Pietrzaka
streścił i opracował Jacek Bartyzel

---

¹ Tu nieścisłość jest oczywista, ponieważ nie istniała nigdy organizacja o takiej nazwie; chodzi tu z pewnością o Zjednoczenie Monarchistów Polskich (ZMP), powstałe 20 lutego 1926 z fuzji pomiędzy Organizacją Monarchistyczną oraz Obozem Monarchistów Polskich, w którego Zarządzie Głównym prof. Dąbrowski był faktycznie prezesem. Działalność tej instytucji zakończyła się już 1 sierpnia tegoż roku wskutek odmowy jego zarejestrowania przez władze administracyjne. Dla ścisłości należy też dodać, że zasadnicza działalność polityczna prof. Dąbrowskiego wiązała się z obozem narodowym, a monarchizm był w niej tylko wspomnianym wyżej epizodem.

² Wszystkie podawane tu sygnatury odnoszą się do: Acta Hlondiana. Materiały do życia i działalności kardynała Augusta Hlonda prymasa Polski, zebrał ks. St. Kosiński, Ląd nad Wartą 1966-1991, t. III, cz. 2, 7, 9-13.

³ Dlaczego zasada ta akurat „w warunkach polskich” nie ma uzasadnienia, jest po prostu niewiadome, co się jednak tyczy warunków ogólnych i „samych w sobie”, to widać, że autor nie uwzględnił i nie przemyślał ani uprawnień wynikających z dynastycznego legitymizmu, ani tego, że dziedziczność monarchii jest zakotwiczona w zasadzie rodzinności, która jest naturalnym i ponadindywidualnym instynktem społecznym, który przenika także w pewien sposób poczucie nadprzyrodzoności, kierowane ręką Opatrzności, toteż „rodzinność dynastyczna” chroni w najpewniejszy sposób każdą rodzinę w królestwie.

⁴ Tu znów autor zdaje się nie zauważać, że „niepewność losu” pojawia się za każdym razem, gdy król obieralny umiera i trzeba wybrać nowego.

⁵ Sądy wręcz zdumiewające: czyż można być bliżej rzeczywistości, niż posiadając pewność panowania i będąc w arcana imperii od dziecka wprowadzanym?

⁶ Ale dały również Henryka Walezego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego czy obu Sasów.

⁷ Kolejny sąd, któremu przeczy zwłaszcza polskie doświadczenie, zwłaszcza w wypadku Wazów i Wettinów, podczas gdy w wypadku monarchii dziedzicznych „wojny dynastyczne” pokrywają się z interesem królestwa.

⁸ Ta zasada miała dotyczyć też ministrów, dyplomatów i oficerów.

⁹ Przypisanie Prymasowi Polski funkcji interrexa jest oczywiście nawiązaniem do tradycji polskiej monarchii elekcyjnej, ale trudno nie zauważyć, że wszystkie kompetencje związane z przewodniczeniem Radzie Koronnej przypadłyby w okresie ustanawiania monarchii właśnie samemu Augustowi Hlondowi, bo przecież to on był aktualnym prymasem. Dowodzi to, że widział on swoją osobistą rolę jako politycznie kluczową po wojnie i spodziewanym odzyskaniu niepodległego bytu państwowego.

¹⁰ W tym momencie, jak widać, Prymas zapomniał o zgubnych jakoby skutkach regencji, nad którymi rozwodził się w przypadku monarchii dziedzicznych.

Za:  http://www.bibula.com/?p=83098