Profesor Feliks Koneczny urodził się w 1862
r. w Krakowie, tu odebrał wykształcenie, ukończył studia historyczne na
Uniwersytecie Jagiellońskim i z tym miastem był związany przez
większość życia (w latach 1919-1929 wykładał historię na Uniwersytecie
Stefana Batorego w Wilnie). Był nie tylko wybitnym badaczem filozofii
dziejów, ale również znakomitym historykiem. Pierwsze dzieła Konecznego
traktują o historii Polski. Należą do nich m.in.: „Dzieje Śląska”
(1897), „Dzieje Polski” (1902), „Dzieje Polski za Piastów” i „Dzieje
Polski za Jagiellonów” (1903). W 1922 roku ukazało się dwutomowe
opracowanie Konecznego „Polskie Logos a Ethos”, które zapoczątkowało
zainteresowanie profesora kwestiami cywilizacyjnymi.
W 1929 r. Feliks Koneczny został odsunięty od pracy naukowo-dydaktycznej
na Uniwersytecie Wileńskim. Zdecydowały o tym nie tylko względy
formalne (osiągnięcie wieku emerytalnego), ale i polityczne, wynikające z
niechęci władz sanacyjnych do prezentowanych przez niego koncepcji. W
latach 30. powstały największe dzieła Konecznego: „O wielości
cywilizacji” (1935), „Święci w dziejach narodu polskiego” (1937),
„Rozwój moralności” (1938), „Kościół jako wychowawca narodów” (1938). W
latach okupacji niemieckiej Koneczny kontynuował swoje prace naukowe
mimo niedogodności (zajęcie prawie całego domu przez administrację
niemiecką) i osobistą tragedię.
Podczas Powstania Warszawskiego, w
sierpniu 1944 r. zamordowany został przez Niemców jego starszy syn
Czesław wraz z żoną Marią, a kilka miesięcy później w niemieckim
więzieniu za działalność konspiracyjną został ścięty jego drugi syn
Stanisław.
Przez wiele lat dorobek naukowy Feliksa Konecznego pozostawał
zapomniany. Jego opracowania pozostawały w rękopisie. Dopiero dzięki
działaczom narodowym na emigracji w 1962 r. ukazała się w Londynie w
przekładzie angielskim książka „O wielości cywilizacji”. Wydane zostały
również pozostające dotychczas w rękopisach prace: „Cywilizacja
bizantyńska” (1973), „Cywilizacja żydowska” (1974), „O ład w historii”
(1977) – ostatnia praca Konecznego będąca podsumowaniem rozważań
cywilizacyjnych. W 1982 r. wydane zostały „Prawa dziejowe”.
Lata 90. to początek renesansu myśli Feliksa Konecznego w kraju.
Niewielkie wydawnictwa i środowiska katolicko-narodowe przypominały
dorobek wielkiego uczonego. Dzisiaj dysponujemy już znaczącymi
opracowaniami naukowymi i popularnymi poświęconymi dorobkowi wybitnego
historiozofa.
W ujęciu Konecznego cywilizacja to „metoda ustroju życia zbiorowego”,
która określa, w jaki sposób dane społeczności odnoszą się do pięciu
kategorii bytu: dobra (moralności), prawdy (przyrodzonej i
nadprzyrodzonej), zdrowia, dobrobytu oraz piękna. Pierwsza i
najważniejsza zasada prawa dziejowego mówi: „nikt nie może być
cywilizowany na dwa sposoby”. Pomiędzy cywilizacjami nie może być
syntez, a próby ich wprowadzenia kończą się zdominowaniem jednej
cywilizacji przez drugą (najczęściej przez tę, która nakłada mniejsze
obowiązki moralne) bądź też powstaniem acywilizacyjnej mieszanki
niezdolnej do rozwoju. Dzieje powszechne – pisał prof. Koneczny – to
relacje między cywilizacjami. W procesie dziejów wyodrębnił 22
cywilizacje historyczne, z których do naszych czasów przetrwało siedem.
Są to cywilizacje: arabska, bizantyńska, bramińska, chińska, łacińska,
turańska i żydowska.
Dziedzictwo wciąż aktualne
Zdaniem prof. Konecznego, naród jest wyrazem określonej cywilizacji, w
przypadku krajów europejskich – łacińskiej. Nie ma narodu o dwóch lub
więcej cywilizacjach. Potwierdza to upadek synkretycznych imperiów
Aleksandra Macedońskiego, mongolskiego, rzymskiego, a w czasach
najnowszych nieudane próby stworzenia sztucznych narodów:
„jugosłowiańskiego”, „czechosłowackiego” czy „radzieckiego”.
Koneczny rozróżniał pojęcie cywilizacji i kultury. W cywilizacji
łacińskiej występują różne kultury, np. polska, francuska, włoska,
hiszpańska, chorwacka. O ile syntezy nie są możliwe między
cywilizacjami, o tyle mogą występować między poszczególnymi kulturami.
Europa jest dziełem cywilizacji łacińskiej (chrześcijańskiej). W wiekach
średnich oznaczała Christianitas – rodzinę narodów chrześcijańskich.
Pojęcie Europy ograniczało się do Zachodu, ze świadomym wyłączeniem
Bizancjum. Cywilizacja łacińska oznacza jedność praw moralnych i etyki,
tak w życiu publicznym, jak i prywatnym. Państwo w cywilizacji
łacińskiej to państwo obywatelskie, a nie biurokratyczne. Zasadniczą
cechą cywilizacji łacińskiej jest personalizm i nadrzędność wartości
duchowych. To z personalizmu wyrasta poczucie godności osobistej,
odpowiedzialność, jedność praw i obowiązków, prymat etyki nad prawem,
dążenie do prawdy. Personalizm (który nie jest indywidualizmem)
ukształtował na przestrzeni dziejów poczucie świadomości narodowej.
Inaczej jest w cywilizacjach gromadnościowych, takich jak turańska,
arabska czy bramińska, które – w przeciwieństwie do cywilizacji
łacińskiej – przyjmują kult państwa.
W pracy „Rozwój moralności” Koneczny wskazuje, że każda cywilizacja ma
swoją etykę. W cywilizacji łacińskiej obowiązuje etyka katolicka,
ponieważ cywilizacja ta jest dziełem Kościoła rzymskokatolickiego. Etyka
katolicka obejmuje wszystkie dziedziny życia człowieka: społeczne,
rodzinne, państwowe, narodowe. Państwo w cywilizacji łacińskiej musi
wynikać z etyki i pełnić wobec niej rolę służebną. Istota etyki
katolickiej w odniesieniu do życia społecznego sprowadza się do czterech
„ważnych i niezmiennych zasad”: małżeństwa monogamicznego i
dożywotniego, zniesienia niewolnictwa, zniesienia zemsty (występującej
np. w cywilizacji arabskiej) i przekazania jej sądownictwu publicznemu
oraz niezawisłości Kościoła od władzy państwowej.
Sens dziejów
Feliks Koneczny wskazywał, że najważniejszymi elementami kształtującymi
naród są język, ojczyzna i tradycja. W tym rozumieniu naród to wspólnota
losów, zrzeszenie cywilizacyjne, kategoria etyczna, a nie prawna.
W swojej twórczości Feliks Koneczny wiele uwagi poświęcał historii
Polski. Wskazywał, że Polska do pierwszych lat XVII wieku była państwem
cywilizacji łacińskiej, które szerzyło cywilizację zachodnią ku
Wschodowi. W książce „Polskie Logos a Ethos” pisał: „Jedyny sposób na
ekspansję polskości: starać się o to, by polskość była mocną wśród
Polaków. Im silniejszą, głębszą i wszechstronniejszą będzie kultura
pośród Kujaw, na Mazowszu czy Śląsku, w Krakowskiem czy w Wileńszczyźnie
(która jest ziemią etnograficznie polską), tym silniej będzie się
udzielała poza Kresy […]”.
Podkreślał zobowiązania polityki polskiej wobec cywilizacji łacińskiej.
Uznawał, że sensem dziejów Polski powinno być dążenie, aby w Europie
Środkowej zapanowała wyłącznie cywilizacja łacińska.
Feliks Koneczny zmarł 10 lutego 1949 r. w Krakowie, został pochowany w
grobowcu rodzinnym na cmentarzu Salwatorskim.
Artykuł opublikowany na stronie: https://naszdziennik.pl/mysl/206137,wokol-cywilizacji.html?fbclid=IwAR2CoD0kNpIGi2PCmGs4F1Y8e3oAopJijD-sl05ax6uw8J7CnM5V1cy1mK0
