W 1914 roku
działało w Zakopanem około 30 stowarzyszeń społeczno – politycznych,
liczne instytucje usługowe, handlowe, kulturalne i uzdrowiskowe. Wiosną
tegoż roku w Zakopanem odżyła problematyka pobudzenia ruchu narodowego w
pogranicznych rejonach Spisza i Orawy.
Działalność patriotyczną prowadziły w tym kierunku
zwłaszcza komitety wykonawcze Zjazdów Podhalan i inne formacje ruchu
podhalańskiego z „Gazetą Podhalańską” na czele, a także Towarzystwo Szkoły Ludowej w Nowym Targu; zaś zakopiańczykom w odczycie „Spisz pierwsza dzielnica rozbiorowej Polski”
problematykę kresową przypomniał dziennikarz, etnograf, slawista,
literat, krajoznawca i orientalista – Jan Grzegorzewski. W czerwcu 1914
roku w Zakopanem, w „Dworcu Tatrzańskim” ukonstytuował się Główny
Komitet dla Spraw Ludności Polskiej na Orawie i Spiszu. Na jego czele
stanął nowotarski poseł, dr Jan Bednarski – endek z przekonania, członek
Ligi Narodowej i Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (SN-D). Drużyny
„Strzelca” i Drużyny Podhalańskie, zawiązane pod wpływem wypadków
bałkańskich, właśnie w tym okresie coraz częściej odbywały manewry i
nocne ćwiczenia. W tym samym miesiącu prezesem Związku Drużyn
Podhalańskich zostaje wybrany w Nowym Targu dziennikarz, Feliks Gwiżdż.
Również w czerwcu tego samego roku odbywają się w
Zakopanem uzupełniające wybory połowy radnych gminnych. Radnym został
wtedy m.in. prezes Sekcji Przyjaciół Zakopanego Towarzystwa
Tatrzańskiego dr Zdzisław Czaplicki, natomiast dr Józef Żychoń utracił
swój mandat. Funkcję wójta otrzymał profesor Szkoły Przemysłu Drzewnego,
Wincenty Regiec.
Z początkiem 1917 roku osiadł w Zakopanem inżynier
Leon Krobicki z Harklowej. Wspólnie z tutejszym nauczycielem,
dawniejszym działaczem Sekcji Przyjaciół Zakopanego Medardem Kozłowskim
założył on tajną grupę Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, która stała
się czołową siłą polityczną Zakopanego. Natomiast w sferze działalności
społeczno-kulturalnej w Zakopanem coraz bardziej aktywny stawał się
pisarz, przyjaciel Romana Dmowskiego, sympatyk narodowej demokracji,
Stefan Żeromski. Żeromski kierował Biblioteką Publiczną i miejscowym
oddziałem Towarzystwa Szkoły Ludowej, zakładał stowarzyszenie „Podhalańskie Warsztaty Pracy”, był także sekretarzem Narodowego Komitetu Zakopiańskiego i przewodniczącym jego sekcji ekonomicznej. Autorowi „Popiołów” przyszło odegrać niebawem w Zakopanem jeszcze jedną rolę…
W sali kina „Sokół” 13 października 1918 roku
odbyło się zgromadzenie obywatelskie, zwołane przez naczelnika gminy
Wincentego Regieca. Pięciuset uczestników wybrało przewodniczącym wiecu
Stefana Żeromskiego, a wiceprzewodniczącym – reprezentanta endecji,
zarazem zarządcę dóbr Zamoyskiego, Wincentego Szymborskiego (tak, tak,
ojciec późniejszej poetki, eseistki, i felietonistki oraz laureatki
Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – Wisławy Szymborskej) i
reprezentującego lewicę Mariusza Zaruskiego. Dawny redaktor naczelny
czasopisma „Zakopane” adwokat Józef Diehl, członek Stronnictwa
Narodowo – Demokratycznego przedstawił rezolucję, owacyjnie przyjętą
przez uczestników wiecu. Czytamy w niej m.in.: ”Wobec przyjęcia zasad
pokojowych prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona przez państwa
rozbiorowe, uważamy się odtąd za obywateli wolnej, niepodległej i
zjednoczonej Polski. Tej Polsce winniśmy wierność i posłuszeństwo,
mienie i krew naszą, nie uznajemy żadnych więzów, tym najświętszym
obowiązkom przeciwnych.
Przejęci ważnością godziny dziejowej dla wspólnego
gorliwego pełnienia obowiązków wobec państwa polskiego postanawiamy
stworzyć Organizację Narodową w Zakopanem i w tym celu wybieramy jej
zarząd, złożony z 32 osób, polecając mu ułożenie programu i sposobu
działalności”.
Przewodniczącym tej reprezentacji zakopiańskiej
społeczności został Stefan Żeromski, a sekretarzem również endek –
Medard Kozłowski (członek Ligi Narodowej i SN-D). Mimo ponadpartyjności,
profil organizacji był zdecydowanie endecki.
W dwa dni później dopiero polscy posłowie do
parlamentu austriackiego przyjęli uchwałę, że odtąd uważają się za
reprezentantów państwa polskiego. W 2 tygodnie później (28 października
1918 roku) powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym
Witosem na czele – organ stawiający sobie za cel likwidację rządów
austriackich w Galicji.
30 października – dzień wcześniej niż Kraków –
Zakopane oficjalnie zrzuciło jarzmo austriackiej niewoli. Polscy
oficerowie i żołnierze przeprowadzili rozbrojenie żołnierzy i żandarmów
obcych narodowości, zajęli skład broni i stację telefoniczną i oddali
się do dyspozycji zakopiańskiej reprezentacji narodu – Organizacji
Narodowej. Akcją kierowali porucznik Marian Bolesławicz i dr Gustaw
Nowotny. 1 listopada zarząd Organizacji Narodowej przekształcił się w
Radę Narodową – organ kierowniczy niepodległej, polskiej „Rzeczypospolitej Zakopiańskiej”.
Rada złożyła uroczyste przyrzeczenie na wierność państwu polskiemu i
objęła w jej imieniu władzę w Zakopanem. Przewodniczącym Rady, pełniącym
obowiązki „Prezydenta Rzeczpospolitej Zakopiańskiej” został
Stefan Żeromski. 2 listopada odebrał on przyrzeczenie wiernej służby dla
Polski od przewodniczących organizacji i kierowników instytucji
zakopiańskich.
Przedstawiciele zakopiańskiej PPS zanegowali
reprezentatywność Rady Narodowej z uwagi na dominację w niej endecji. W
efekcie, w willi „Czerwony Dwór” przy Kasprusiach (ul. Kasprusie
27, w latach 1951-2015 mieściło się tam Przedszkole nr. 3 im. Karola
Szymanowskiego), gdzie rezydował Żeromski, a która przez 2 tygodnie
pełniła funkcję zakopiańskiego Belwederu – doszło do porozumienia z
lewicą. Do Rady Narodowej dokooptowano 17 nowych członków – tak więc
ostatecznie pierwszy w niepodległej Polsce parlament Zakopanego liczył
57 osób. Kierownictwo Rzeczpospolitej Zakopiańskiej stanowili Stefan
Żeromski jako jej prezydent, Wincenty Szymborski, Mariusz Zaruski i
przewodniczący Związku Górali, Franciszek Pawlica jako jego zastępcy,
Medard Kozłowski – sekretarz, Anna Augustynowiczowa – zastępca
sekretarza, Józef Hajec i Stanisław Roj – skarbnicy, a także członkowie
Wydziału dr Kazimierz Dłuski, ks. Kazimierz Kaszelewski, Józefa
Kuczewska, Wincenty Regiec i Stanisław Wyrzykowski.
16 listopada 1918 roku, wobec objęcia zarządu Galicji
przez Polską Komisję Likwidacyjną, Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała
się i Rzeczpospolita Zakopiańska przestała istnieć po dwutygodniowym
zaledwie żywocie. Fakt efemeryczności jej bytu nie zmienia istoty
sprawy. Pod Tatrami powstał pierwszy skrawek wolnej Polski, co
mesjaniści tatrzańscy interpretowali jako ziszczenie się legend o
śpiących w Giewoncie rycerzach. Wydaje się, że jest w tym głęboka
sprawiedliwość historyczna, wszak wyprzedzając o trzy lata pierwszy
traktat rozbiorowy, od ziemi spiskiej, a następnie nowotarskiej,
czorsztyńskiej i sądeckiej zaczęła się grabież ziem I Rzeczpospolitej:
na Spisz obce armie wkroczyły już w lutym 1769 roku, zaś 19 lipca 1770
Austria zajęła Podhale…
Bibliografia:
1. M. Zaruski. Na bezdrożach tatrzańskich. Wycieczki, wrażenia i opisy. Opracował, przypisami i notą edytorską zaopatrzył Witold H. Paryski, Warszawa 1958.
2. J. Rogalska – Cybulska. Tajemnica Tatr, Warszawa 1957.
3. K. Stecki. Wspomnienia zakopiańskie, Kraków 1976.
4. M. Pinkwart. Zakopiańskim szlakiem Mariusza Zaruskiego, Warszawa – Kraków 1983.
1. M. Zaruski. Na bezdrożach tatrzańskich. Wycieczki, wrażenia i opisy. Opracował, przypisami i notą edytorską zaopatrzył Witold H. Paryski, Warszawa 1958.
2. J. Rogalska – Cybulska. Tajemnica Tatr, Warszawa 1957.
3. K. Stecki. Wspomnienia zakopiańskie, Kraków 1976.
4. M. Pinkwart. Zakopiańskim szlakiem Mariusza Zaruskiego, Warszawa – Kraków 1983.
Fot. Przysięga oficerów Polaków w 1918 r. na rynku zakopiańskim (arch. Muzeum Tatrzańskiego).
O autorze: Dumny mąż i ojciec.
Absolwent Kolegium Jagiellońskiego – Toruńskiej Szkoły Wyższej. Manager
związany z sektorem FMCG. Publicysta, działacz społeczny i
narodowo-radykalny, pasjonat historii, gór, górali i góralszczyzny.
Idealista, romantyk i pragmatyk w jednej osobie, entuzjasta innowacji i
nowych technologii.
