“Przeciwko kapitalizmowi!” – antykapitalizm w koncepcjach RNR “Falanga”

 

    Antykapitalizm, wśród koncepcji narodowych radykałów okresu przedwojennego, zajmował jedno z czołowych miejsc. Wielki kryzys, w oczach młodych nacjonalistów, był zapowiedzią upadku systemu kapitalistycznego i szansą na realizację nowego ładu w ramach przyszłego narodowego państwa. Wtedy też, w opozycji do poglądów “starych” (m.in. Romana Rybarskiego), ukształtowały się doktryny konkretyzujące myśli narodowo-radykalnych działaczy. Wybuch II Wojny Światowej, a następnie objęcie władzy przez komunistów w Polsce, doprowadziło do eksterminacji całego pokolenia rewolucyjnych nacjonalistów i uniemożliwiło dalszy rozwój ideologii. Odrodzony ruch narodowo-radykalny w III RP zatracił obecnie wiele ze swej ideologicznej tożsamości. Silny dyskurs prawicowy przy słabości intelektualnych kręgów NR doprowadza do marginalizacji treści antykapitalistycznych wśród nacjonalistów, na rzecz koncepcji liberalno-gospodarczych. W wyniku tego idea Jana Mosdorfa i Bolesława Piaseckiego wulgaryzowana jest do kwestii stylu i estetyki, całkowicie podporządkowanym aksjomatom prawicy. Za ten stan rzeczy odpowiedzialna jest niska świadomość polityczna nacjonalistycznych działaczy. Historia nie może krępować rozwoju doktryny; jednak przy konstruowaniu nowych koncepcji winna stanowić drogowskaz. Takim drogowskazem jest właśnie stosunek narodowych radykałów do kapitalizmu. Krytyka kapitalizmu występowała już w ramach Obozu Wielkiej Polski, jednak pełne odrzucenie tego systemu wiąże się z powstaniem Obozu Narodowo-Radykalnego. Stosunek “starych” do liberalizmu gospodarczego był właśnie jedną z przyczyn powstania nowej formacji. Jednak najradykalniejsze i najpełniejsze stanowisko antykapitalistyczne reprezentowane było przez Bolesława Piaseckiego i środowisko skupione wokół niego – z grupy tej ukonstytuował się Ruch Narodowo-Radykalny ’Falanga” – w związku z tym, skupię się na prezentacji ideologii tej organizacji.

… “Dawniej prądy socjalistyczne miały znaczną przewagę nad prądami narodowymi dlatego, że narodowcami mogli być burżuje, ziemianie, kapitaliści, a robotników i chłopów bronili czerwoni. Od czasu kiedy w kwietniu 1934 powstał ONR wszystko się zmieniło. Lud polski jest narodowy, ale nie chciał iść z burżuazją i dlatego z konieczności znalazł się częściowo w obozie wrogów Polski. Teraz jest inaczej. Nie potrzeba sprzyjać się z żydami i moskalami, wiadomo, że Ruch Narodowo-Radykalny wojuje o Wielką Polskę mas pracujących. Zwalczamy kapitalistów i burżujów w imię bezklasowego narodu przyszłości.” Ta radykalna deklaracja z przedwojennego pisma “Falanga” jasno obrazuje, jak do kapitalizmu odnosić się będą bepiści. Źródeł takich koncepcji dopatrywać należy się w Bolesławie Piaseckim, który jako przywódca formacji, oraz główny ideolog, miał gigantyczny wpływ na kształt doktryny Falangi. Piasecki wśród ówczesnych działaczy Obozu Narodowego cechował się nastawieniem antykapitalistycznym (...)  Jasnym jest, że Piasecki, oraz skupione wokół niego środowisko, reprezentowali dużo bardziej stanowcze podejście do kapitalizmu, niż reszta Obozu Narodowego. Za kogo uważali się narodowi radykałowie? Byli dynamicznymi ludźmi epoki – “walczący o nowy ustrój, oparty na sprawiedliwości społecznej i uznający autorytet interesów i ambicji Narodu“. Czym był dla nich kapitalizm? Materialistycznym ustrojem, pełnym sprzecznych, egoistycznych interesów, gdzie nieograniczona pogoń za zyskiem jest jedną z jego głównych cech. Rozwój tego systemu wiązał się “z nieludzkim wyzyskiem mas pracujących“, a towarzyszyły mu bezrobocie i nędza. Dla falangistów jedną z najbardziej obciążających kapitalizm wad jest niesprawiedliwość. “Pozwala on na to, że obok nędzarza (nie z własnej winy) mogą istnieć jednostki opływające w nadmierne dostatki. Fakt, że ustrój ten jest tak rażąco niesprawiedliwy każe go odrzucić“. Wolny rynek jest elementem dezorganizującym gospodarkę, w którym wygrywa silniejszy, doprowadza to do koncentracji środków produkcji. Interesującą kwestią w publicystyce falangistowskiej jest sprawa relacji między kapitalizmem, a komunizmem. Ten drugi ustrój nie jest przeciwieństwem tego pierwszego, lecz jego częścią. O ile na zachodzie mamy do czynienia z kapitalizmem prywatnym, to w ZSRR funkcjonuje kapitalizm państwowy (ten przez bepistów był dużo bardziej ceniony). Dla obu ustrojów źródłem jest materializm i racjonalizm – “Kapitalizm w Rosji istnieje dziś w formie znacznie pełniejszej niż przed rewolucją.” Krytyczna analiza liberalizmu gospodarczego pociągnęła narodowych radykałów do postawienia jednoznacznej diagnozy: “Zniszczymy kapitalizm, wyzyskujący siły społeczeństwa polskiego, zmienimy ustrój gospodarczy, robiący z człowieka bydlę robocze kierowane z góry strachem przed śmiercią głodową“. Zaznaczyć należy, że upadek dawnego liberalnego ustroju wiązać się miał z wszechstronnym zwycięstwem nacjonalizmów. Bepiści swoje posłannictwo w kwestiach ekonomicznych widzieli w upowszechnieniu bogactwa, oraz w organizacji materialnej potęgi narodu. W związku z tym opowiadali się za przebudową ustroju w duchu etatystycznych i planistycznych założeń (co wspólne było również z myślą socjalistyczną). Aksjomatem nowego systemu miało być podporządkowanie rzeczywistości społeczno-gospodarczej Narodowi, co wyraża się w przykładowym zestawieniu ze sobą dwóch podmiotów gospodarczych: “Bardziej zgodne z interesem narodu – pisał Tadeusz Lipowski na łamach “Ruchu Młodych” – jest mniej rentowne przedsiębiorstwo państwowe o sprawiedliwych płacach, niż bardziej rentowne przedsiębiorstwo prywatne, wyzyskujące robotników“. Odrzucenie liberalnej koncepcji własności, której wynikiem była władza nie-polskiego kapitału, doprowadziła do przedstawienia zarysu idei własności funkcjonalnej. W teorii tej, obok jednostkowego właściciela, jako współrządca występuje Naród – Własność jest prawem jednostki do rozporządzenia posiadanymi dobrami w jak najkorzystniejszy sposób dla Narodu. Uwzględniając hierarchiczny pogląd na świat falangistów, radykalni nacjonaliści własność podporządkowywali dobru społecznemu, przez co rozumieli możliwość regulowania, organizowania (itp.) swobody gospodarczej. Prawo do rozporządzania mieniem uznane zostaje za przywilej, z którym wiąże się obowiązek jego właściwego gospodarowania. Falanga sprzeciwiała się wolnorynkowemu podejściu do regulacji kwestii pracy. Jej odpowiedzią był postulat celowej polityki pracy i dążenie do pełnego zatrudnienia wszystkich zdolnych do pracy Polaków, gdzie płaca zapewnić miała niezbędne dla rodziny utrzymanie. Jednocześnie praca staje się rodzajem społecznej legitymacji, uprawniającej człowieka do zajmowania w Narodzie określonego stanowiska. Z antykapitalistycznym nastawieniem falangistów łączył się ich pogląd na strukturę społeczną i podział klasowy. Bepiści uznawali istnienie walki klas. Jej źródła znajdują się w ustroju kapitalistycznym, w ramach, którego funkcjonują wyzyskiwani i wyzyskiwacze, między którymi istnieje sprzeczność interesów. Liberalizm gospodarczy doprowadził do wydzielenia robotników z Narodu w oddzielną grupę, używaną egoistycznie przez kapitalistę jako narzędzie w procesie gospodarowania. Jednocześnie opinia ta nie jest sprzeczna z poglądem na walkę klas jako procesem nienaturalnym, rozbudzonym przez rzeczywistość społeczno-gospodarczą i komunistycznych agitatorów. Konflikt między robotnikami, a burżuazją, oraz dążenie proletariatu do obalenia kapitalizmu siłą, stanowiły “elementy napędowe” komunizmu; wiedzieli o tym narodowi radykałowie. Nie negując walki klas, oraz nie dążąc do jej złagodzenia, chcieli przechwycić wywołaną przez tę walkę nastroje i tendencje rewolucyjne, zapanować nad nimi, w celu zdobycia władzy ubiegając w ten sposób komunistów. Likwidację walki klas wiązała jednak publicystyka bepistów nie ze zwalczaniem ideologii klasowej – lecz z programem przebudowy gospodarczej, co równało się z postulatami likwidacji kapitalizmu. Obecny system – twierdzili nacjonaliści – dzieli Naród na warstwy i grupy. Im podział ten jest większy, tym bardziej poszczególne grupy wyodrębniają się i stają się grupami prezentującymi odrębne i sprzeczne ze sobą interesy. To zróżnicowanie wewnątrz wspólnoty narodowej prowadzi do walk, które osłabia Naród. Falangiści przeciwstawiali się takiemu rozbiciu politycznemu, socjalnemu, oraz gospodarczemu, wychodząc z postulatem budowy społeczeństwa jednoklasowego – “Aby naród nasz był pełnym narodem, musi być narodem bezklasowym”, “ Ruch Narodowo-Radykalny wojuje o Wielką Polskę mas pracujących. Zwalczamy kapitalistów i burżujów w imię bezklasowego narodu przyszłości.” Czym wyróżnia się RNR “Falanga”, jest fakt jej stosunku do Polaków – kapitalistów. Klasa ta przez bepistów była uważana za całkowicie wrogą; “niech nam teraz nikt nie wmawia, że tylko Żydzi robią machlojki – chrześcijańscy milionerzy są nie mniej sprytni. Wrzód kapitalistyczny trzeba bardzo radykalnie zoperować“. Jak należy rozwiązać problem burżuazji? W publicystyce narodowych radykałów znaleźć można ostre sformułowania: “Likwidacja kapitalizmu musi iść w parze z likwidacją kapitalistów. Gdybyśmy zlikwidowali kapitalizm, lecz nie zlikwidowali kapitalistów, byliby oni bardzo szybko nowy ustrój spaczyli.” Zaznaczyć należy, że takie stanowisko, było niespotykane wśród ówczesnego Ruchu Narodowego, wyróżniając Falangę nie tylko na tle liberalnej endecji, ale i równoległego do siebie ONR “ABC”. Akcentując w swym programie treści społeczne, bepiści w swych hasłach odwoływali się do określonych grup i klas społecznych. Chłopi, robotnicy, pracujący inteligenci walczą w szeregach RNR o ustrój sprawiedliwości społecznej - jednakże to właśnie w dwóch pierwszych klasach upatrywano potencjału, na którym oprzeć można było przyszłe państwo narodowo-radykalne. O skuteczności metod działania narodowych radykałów w propagowaniu swoich idei wśród grup stanowiących zaplecze komunistów świadczy jedno ze sprawozdań siedleckiej KPP: “W dzielnicy Kosów, Radzyń i Biała mamy do czynienia z obozem narodowo-radykalnym. Ich frazeologia radykalna podziałała i na naszych  nieuświadomionych, którzy mówią; przecież oni są ci sami co i my, tego samego chcą, tylko bez żydów – myśmy powinni się z nimi połączyć“. Związki zawodowe nie są przez narodowych radykałów jednoznacznie ocenione, gdyż według nich są instytucją związaną z ustrojem kapitalistycznym; w tym sensie, iż system stwarza warunki i konieczność zrzeszania się robotników, wraz z likwidacją kapitalizmu na proponowanej przez bepistów drodze – zniknąć miały też i związki zawodowe w ich ówczesnej postaci. Przy uznaniu pozytywnej roli związków pracowniczych, krytycznie odnoszono się do ich nie-rewolucyjnych działań: “Robotnicy zorganizowanemu wyzyskowi fabrykantów przeciwstawiali zorganizowaną siłę świata pracy jak również w zmaganiach o zwiększenie płac odegrały dość dużą rolę. Jednakże nie stały się one czynnikiem przebudowy ustroju“. Narodowi radykałowie jednocześnie próbowali powołać własną organizację związków zawodowych, będącą alternatywą wobec związków komunistycznych, sanacyjnych, czy chadeckich. W sierpniu w 1937 powstał Komitet Organizacyjny Narodowych Związków Zawodowych, w lecie 1938 związki te działały jako Narodowa Organizacja Pracy. Organizacja dysponowała własnym sztandarem, przedstawiającym rękę z młotem (wystylizowanym na podobieństwo falangi, ręki z mieczem) na zielonym polu. Poparcie falangistów dla robotników nie ograniczało się wyłącznie do haseł. Prasa narodowo-radykalna pełna jest deklaracji solidarystycznych z działalnością strajkową robotników. Strajk – w oczach bepistów – był jedyną bronią, jaką pracownik mógł użyć przeciwko uprzywilejowanej pozycji kapitalisty. Akty poparcia dla konkretnych strajków Falangi spotkać można na każdym kroku. Objawia się to m.in. w solidarności ze strajkiem chałupników szewskich, ze strajkiem robotników firmy Nobel, ze strajkiem pracowników autobusów w Wilnie, ze strajkiem górników kopalni “Helena” w Niwce. Wydawane były numery “Falangi”, które takim wydarzeniom poświęcały całe rubryki, oczywiście z pozytywnym do nich nastawieniem. Po rewolucji narodowo-radykalnej strajk miał zostać zniesiony jako sposób działania niepasujący do nowej rzeczywistości. Radykalizm koncepcji Falangi, oraz propozycje przemian społeczno-politycznych w duchu etatyzmu i antyliberalizmu, zbliżyły to ugrupowanie ideowo do innych organizacji, które tak jak ONR podnosiły postulat przebudowy demoliberalnego systemu. Wyrazem tego jest stopniowe wchłonięcie przez ONR “Falanga” Narodowo – Socjalistycznej Partii Miast i Wsi pod koniec lat 30. … Współcześni wolnorynkowi działacze odwołujący się do przedwojennych ugrupowań narodowo-radykalnych, swoje poglądy na kwestie społeczno-gospodarcze starają się usprawiedliwić nowymi czasami, które rzekomo skompromitowały koncepcje antykapitalistyczne. Przyglądając się jednak otaczającej nas rzeczywistości, ciężko znaleźć potwierdzenie takiej tezy. Rosnące rozwarstwienie społeczne, wszechwładza międzynarodowych korporacji w imię zysku monopolizujących narodowe rynki, amerykanizacja kultury idąca w parze z “dobrodziejstwami” wolnego handlu – są elementami procesu globalizacji, która rozwija się na fundamencie kapitalizmu, podcina i dewastuje korzenie, z których wyrasta Naród. Stwierdzić można więc, że liberalne poglądy nie są rezultatem refleksji nad otaczającym nas światem, lecz wynikiem przyswojenia sobie koncepcji ideowo obcych narodowemu radykalizmowi. Intelektualny prąd wśród ruchu narodowo-radykalnego musi odwrócić dotychczasowe tendencje ideologicznego kompromisu z prawicą. Rewolucyjny charakter przedwojennych ugrupowań nacjonalistycznych, najbardziej wyrażony w założeniach i działaniach RNR “Falanga”, jasno pokazuje, że antykapitalizm w żaden sposób nie wyklucza się z ideą narodową – w dzisiejszych czasach tradycja tej formacji powinna stać się inspiracją dla nowego pokolenia nacjonalistów.

Bibliografia: Jan Józef Lipski, Katolickie Państwo Narodu Polskiego, Londyn 1994 

Olgierd Grott, Faszyści i narodowi socjaliści w Polsce, Kraków 2007r 

Mariusz Bechta, Narodowo radykalni – Obrona tradycji i ofensywa na Podlasiu w latach 1918-1939, Biała Podlaska 2004  

Kamil Sawczak http://nacjonalista.pl/2010/04/16/przeciwko-kapitalizmowi-antykapitalizm-w-koncepcjach-onr-falanga.html