16 października 1325 roku doszło do zawarcia związku małżeńskiego
przez królewicza Kazimierza, późniejszego króla Polski Kazimierza III
Wielkiego, z księżniczką litewską Aldoną Anną Giedyminówną. Związek ten
był pierwszym poważnym zbliżeniem Polski i Litwy, wyprzedzającym równo o
60 lat unię w Krewie.
Aldona Anna Giedyminówna – młodość
Pierwsza żona Kazimierza III Wielkiego była jednym z młodszych dzieci
litewskiego księcia Giedymina, najprawdopodobniej ze związku z
nieznanego bliżej pochodzenia Jewną. Dotychczas na podstawie przekazu Rocznika małopolskiego
sądzono, że księżniczka urodziła się między 17 października 1309 a 16
października 1310, ale dokładna analiza źródłoznawcza przeprowadzona
przez Jana Tęgowskiego zakwestionowała prawdziwość tej informacji. Nie
ulega jednak wątpliwości, że córka władcy Litwy w chwili ślubu ukończyła
dwunasty rok życia. Najbezpieczniej możemy przyjąć, że Aldona Anna
urodziła się między 1309 a 1313 – była zatem w podobnym wieku co jej
przyszły małżonek. Wątpliwości budzi również kwestia pogańskiego imienia
władczyni, Aldona. Jako pierwszy wymienia je dopiero XVI-wieczny
historyk Maciej Stryjkowski. Na pewno Giedyminówna nosiła dwa imiona –
jedno rodzime pogańskie, drugie przyjęte na chrzcie niedługo przed
ślubem. Wobec braku innych przekazów pozostaje nam przyjąć informację
Stryjkowskiego jako opartą na tradycji lub zaginionym źródle.
Sojusz przeciw Krzyżakom
W 1323 król Polski Władysław Łokietek, który wcześniej zaręczał
swojego syna kolejno z córką króla Czech Jutą Luksemburską i księżniczką
austriacką Anną, zwrócił swoją politykę dynastyczną w stronę pogańskiej
Litwy, która podobnie jak Polska odczuwała zagrożenie ze strony zakonu
krzyżackiego. Łokietek wysłał poselstwo do księcia litewskiego Giedymina
z prośbą o rękę jednej z jego córek. Polski monarcha miał świadomość,
że sojusz z poganami może zaszkodzić wizerunkowi państwa na arenie
międzynarodowej. W tym celu Giedymin zadeklarował chęć zapoczątkowania
chrystianizacji swojego kraju, a w odpowiedzi papież wymógł na
Krzyżakach czteroletni rozejm z Wielkim Księstwem Litewskim. Oczywiście
król Polski nie uniknął oskarżeń o zdradę religii ze strony wrogiego
zakonu, miał jednak wsparcie dla swoich działań ze strony Stolicy
Piotrowej. Pod koniec 1324 na Litwę wyruszyło z Krakowa poselstwo, które
w marcu 1325 przywiozło Aldonę Giedyminównę na Wawel. Wkrótce po
przyjeździe do Polski, najprawdopodobniej 30 kwietnia 1325 (Długosz
podaje 28 czerwca), Aldona została ochrzczona przez biskupa krakowskiego
Nankera. Księżniczka litewska przyjęła chrześcijańskie imię Anna, pod
którym występuje we wszystkich współczesnych sobie źródłach.
Małżeństwo między Aldoną Anną a Kazimierzem Wielkim
Związek małżeński między Aldoną Anną a Kazimierzem został zawarty 16
października 1325, a na ślubie obecni byli rodzice księcia oraz liczni
dostojnicy polscy, między innymi biskup kujawski Maciej. Ślub odbył się z
ogromnym jak na owe czasy przepychem, a jego bezpośrednim skutkiem było
uwolnienie przebywających na Litwie jeńców wojennych, których liczba
mogła sięgać nawet 24 tysięcy (jak podaje Stryjkowski). Sojusz Polski z
Litwą już wkrótce doprowadził do wspólnych wypraw wojennych: w 1326 na
Brandenburgię, a w 1329 na ziemię chełmińską. Już jednak w 1330 doszło
do pierwszych konfliktów między Władysławem Łokietkiem a Giedyminem i na
prośbę Karola Roberta Andegaweńskiego Łokietek zaprzestał współpracy z
pogańskim księciem. Od 1331 o wspólnej polityce ze wschodnim sąsiadem
nie mogło być mowy. Z małżeństwa Kazimierza i Aldony pochodziły dwie
córki: urodzona między 1326 a 1330 Elżbieta oraz urodzona między 1327 a
1333 Kunegunda, które otrzymały imiona na cześć dwóch sióstr księcia
Kazimierza.
W konflikcie z teściową
Już w pierwszych latach małżeństwa dwukrotnie było ono wystawione na
próby. W sierpniu 1327 Kazimierz zachorował na nieznaną bliżej
śmiertelną chorobę. Możemy się domyślać, że Aldona czuwała nad mężem,
jednak to jego matka zwracała się z pomocą do papieża Jana XXII i
powierzała życie syna św. Ludwikowi. Już wówczas dało się zauważyć
antagonizmy między księżniczką litewską a jej teściową, które nasiliły
się po śmierci Władysława Łokietka. Pod koniec 1327 Kazimierzowi udało
się powrócić do zdrowia. Kolejnym trudnym epizodem w życiu pary była
zdrada, której królewicz miał się dopuścić na dworze swej siostry
Elżbiety i jej męża, króla Węgier Karola Roberta, w Wyszehradzie na
przełomie 1329 i 1330. Według XV-wiecznej relacji Jana Długosza syn
Łokietka z pomocą siostry zwabił do swojego łoża i zgwałcił córkę
możnowładcy węgierskiego Felicjana Zacha, Klarę. W rezultacie 17
kwietnia 1330 Felicjan dokonał zamachu na węgierską rodzinę królewską,
za który karę poniosła cała rodzina Zachów. Historycy mają wątpliwości
co do miłosnego epizodu Kazimierza z Węgierką, przypisując Zachowi
polityczne motywy działania, jednak pogłoski oczerniające Piastowicza
były rozpowszechniane co najmniej od 1343, a zapewne i znacznie
wcześniej. Możliwe, że Aldona wiedziała o romansach swojego męża (znając
jego późniejszy temperament, mogło być ich więcej), ale przymykała na
nie oko. W opinii historyków jej małżeństwo z Kazimierzem należało do
udanych, a Jan Długosz pisze, że Litwinka była uległa swemu mężowi.
2 marca 1333 w Krakowie zmarł król Polski Władysław Łokietek.
Natychmiast rozpoczęto przygotowania do koronacji królewskiej jego syna
Kazimierza. To właśnie wtedy narastający już od kilku lat konflikt
Aldony Anny z teściową Jadwigą osiągnął swoje apogeum. Królowa matka
twierdziła bowiem, że jak długo ona żyje, w Polsce nie mogą panować dwie
królowe. Uważająca się za osobę głęboko wierzącą, a zarazem
niepozbawioną silnego charakteru, Jadwiga z niepokojem patrzyła na
poczynania swojej synowej, która mimo przyjęcia chrześcijaństwa nadal
kultywowała typowe dla pogańskiej Litwy obyczaje. Jak pisał Jan Długosz w
swej kronice: Nawet w czasie podróży wozem, jechały za nią bębny, harfy i skrzypce i różnego rodzaju instrumenty, grając do taktu. Mimo sprzeciwu królowej matki, która kochała syna więcej niż macierzyńską miłością,
25 kwietnia 1333 Aldona Anna została wraz z mężem koronowana na królową
Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława. Królowa Jadwiga
chyba nigdy nie pogodziła się z synową. Wkrótce po jej koronacji
wycofała się do klasztoru klarysek w Starym Sączu, gdzie w 1337 lub 1338
przyjęła profesję zakonną.
Plotki i oszczerstwa na temat królowej
Aldona Anna nie była władczynią lubianą przez Polaków. Szczególnie
niechętne było w stosunku do królowej duchowieństwo. Chociaż Aldona
miała prawo odwiedzać klasztory, w przeciwieństwie do teściowej nie
mogła w nich nocować ani spożywać posiłków. Żona Kazimierza Wielkiego
rzadko wpływała na podejmowane przez męża decyzje polityczne i
gospodarcze. Jednym z nielicznych tego typu zachowań było nadanie żup
wielickich grupie kupców – monarcha powoływał się na wstawiennictwo i
prośby Aldony. Władczyni nie miała zapewne głosu w sprawie planowanych
przez Kazimierza Wielkiego ożenków swoich córek. Już w listopadzie 1335
doszło do zaręczyn królewny Elżbiety z księciem Dolnej Bawarii Janem, a
po klęsce tego projektu jesienią 1338 podpisano podobny układ z synem
cesarza Ludwika IV Bawarskiego, Ludwikiem. Ostatecznie 24 lub 25 lutego
1343 w Poznaniu Elżbieta została żoną księcia wołogoskiego Bogusława V,
poprzedni narzeczony królewny, Ludwik Wittelsbach, został zaś pod koniec
lipca 1345 mężem drugiej córki Aldony i Kazimierza, Kunegundy.
Królowa Aldona nie dożyła ślubów swoich córek. Zgodnie z informacją Kalendarza katedry krakowskiej
zmarła 25 maja 1339 w Krakowie (w literaturze można spotkać też daty
26, 27 i 29 maja), a jej śmierć okryta jest woalem tajemnicy. Według Rocznika Traski władczyni miała umrzeć śmiercią osobliwą i straszną, której przyczyną była nadmierna skłonność do zabaw. Trudno stwierdzić, czy przekaz Rocznika Traski
o tragicznej śmierci królowej jest prawdziwy, czy po prostu stanowi
efekt niechęci kronikarzy do Aldony. Warto przytoczyć w tym miejscu
słowa Jana Długosza, który opisując zgon monarchini, stwierdza: Toteż dla zohydzenia tego, co czyniła za życia, mówiono, że zmarła nienaturalną i straszną śmiercią.
Wydaje się więc, że chociaż królowa zmarła zapewne z powodu choroby,
nie miała ona żadnego związku z hulaszczym trybem życia. Aldona Anna
Giedyminówna została pochowana w katedrze na Wawelu.
Bibliografia:Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
Besala Jerzy, Małżeństwa królewskie. Piastowie, Bellona i MUZA SA, Warszawa 2006.
Długosz Jan, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 9: 1300–1370, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 2001.
Rudzki Edward, Polskie królowe, t. 1, wyd. 2, Instytut Prasy i Wydawnictw Novum, Warszawa 1990.
Spórna Marcin, Wierzbicki Piotr, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Zielona Sowa, Kraków 2003.
Śliwiński Józef, Mariaże Kazimierza Wielkiego. Studium z zakresu obyczajowości i etyki dworu królewskiego w Polsce XIV wieku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1987.
Tęgowski Jan, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 1999.
Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2004.
Redakcja: Antoni Olbrychski
Za: Poganka na polskim tronie? Kazimierz Wielki i Aldona Anna Giedyminówna. Wolna licencja – ten materiał został opublikowany na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Portal historyczny Histmag.org (CC BY-SA 3.0).
Za: http://www.legitymizm.org/aldona-anna
Za: http://www.legitymizm.org/aldona-anna
