Adam Busse: Za ideę Wielkiej Syrii – historia i ideologia Syryjskiej Partii Socjal – Nacjonalistycznej

      Wojna w Syrii wchodzi w jedną z decydujących faz. Z jednej strony – ponowne zajęcie Palmiry przez armię Państwa Islamskiego, z drugiej świętowanie wyzwolenia Aleppo przez jego mieszkańców po zniszczeniu ostatnich punktów oporu i tym samym zakończeniu krwawej, czteroletniej okupacji miasta przez wspólnotę sił Al-Kaidy, ISIS i syryjskiej opozycji (która oficjalnie uznała się za sojusznika dżihadystów). Trzeba natomiast pamiętać o tym, iż po stronie rządu Baszara al-Asada nie tylko walczy regularna armia oraz jednostki Armii Obrony Narodowej. Oprócz nich walczą również żołnierze z irańskiego Korpusu Strażników Rewolucji, Hezbollahu, nacjonaliści arabscy, syryjscy oraz ochotnicy z Europy i USA. Dzisiaj będzie mowa o jednej z wartych uwagi partii nacjonalistycznych na Bliskim Wschodzie, jaką jest Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna.

Zanim przejdziemy do zagadnień związanych z syryjskim socjal-nacjonalizmem, warto by podjąć na początek zagadnienie samego nacjonalizmu na Bliskim Wschodzie. Przeciętnym obserwatorom tego, co się dzieje w świecie polityki w tamtej części świata może wydawać się, że świat arabski to jedynie religia islamska, terroryzm zbudowany na fundamentalizmie religijnym, ropa naftowa i pustynia, co jest poważnym nadużyciem. Bliski Wschód to nie tylko strategiczne złoża ropy naftowej, to nie tylko działalność terrorystyczna, ale to przede wszystkim tysiące lat cywilizacji starożytnej Mezopotamii, Persji i Egiptu, to historia wielu zabytków, miejsc kultury, odkryć naukowych i społecznych, które poniekąd wywierały wpływ na sąsiadujące ze światem arabskim kultury, w tym i europejską. To dorobek wielu pokoleń, który jest niszczony przez wahabickich ekstremistów. To również historia nacjonalizmów, różniących się jednak w swojej specyfice od nacjonalizmu europejskiego, historia naseryzmu, baasizmu, ruchu młodotureckiego, myśli Muammara Kaddafiego, Antuna Sa’adeha, Saddama Husajna czy rewolucji irańskiej z 1979 roku. To zarazem i wielowiekowe walki wpływów regionalnych i światowych mocarstw o strategiczne surowce na Bliskim Wschodzie, krwawe konflikty zbrojne o skali lokalnej, a momentami nawet globalnej.

Bliski Wschód charakteryzuje dość duża mozaika kulturowa, etniczna i narodowościowa, stąd nie można stawiać w równym rzędzie idei nacjonalistycznej w Europie z Bliskim Wschodem. Dlaczego? Ponieważ w przypadku tej drugiej części świata czynnikiem narodotwórczym nie jest ani rasa, ani jednolita etnicznie i zwarta społeczność zamieszkująca dane terytorium, z którym jest związana historycznie i kulturowo, lecz środowisko naturalne, stąd naród w rozumieniu arabskim stanowił wieloetniczną społeczność, stworzony na bazie jedności geograficznej, interakcji kulturowej między zamieszkującymi dane terytorium ludami oraz wspólnego dziedzictwa historycznego. Naród nie zamykał się w kategoriach jedynie etnicznych, zaś przynależność do danego narodu miała wymiar duchowy, związany bądź z religią chrześcijańską, bądź sekularyzmem, a wielonarodowy charakter nacjonalizmów w tym regionie przejawiał się w obejmowaniu w ramach narodu członków innych wyznań, narodów i grup etnicznych wrośniętych w kulturę zamieszkiwanego regionu. Pionierami nacjonalizmów bliskowschodnich, w tym i syryjskiego, byli chrześcijanie. Wynikało to z faktu, iż chrześcijanie na Bliskim Wschodzie stanowili znaczącą mniejszość religijną, a w Libanie – połowę ludności (29% – maronici, 10% – prawosławni, 6% – grekokatolicy, 5% – Ormianie). Będąc otoczeni przez świat oparty na nauce muzułmańskiej, chrześcijanie arabscy, libańscy, syryjscy etc., poszukiwali swojej tożsamości, stawali się pionierami nacjonalizmu na wzór Europy. W świecie arabskim konkurowały ze sobą o wpływy Falanga Libańska, Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna oraz Partia Odrodzenia Arabskiego „Baas”.

Początki Syryjskiej Partii Socjal-Nacjonalistycznej (z arab. القوميالاجتماعي–al-Hizb as-Sūrī al-Qawmī al-Ijtimā’ī) datuje się na dzień 16 listopada 1932 roku, gdy w konspiracji powstała Syryjska Partia Narodowa. Trzy lata później oficjalnie się ukonstytuowała jako partia polityczna, w swojej ideologii nawiązywała do syntezy nacjonalizmu i socjalizmu arabskiego, idei Wielkiej Syrii oraz częściowo czerpała wzorce z faszyzmu włoskiego. Przewodniczącym partii był wspomniany Antun Sa’adeh (1904 – 1949), syn Chalila Sa’adeha, z zawodu lekarza i publicysty niepodległościowego, z wyznania prawosławny chrześcijanin, aktywista narodowy i zarazem oddany sprawie syryjskiej patriota, który już w wieku 14 lat spalił flagę Imperium Osmańskiego, dając wyraz swojemu przywiązaniu do niepodległości Syrii.

Przebywając na emigracji w Brazylii, Sa’adeh formułował swój program polityczny w efemerycznych grupach powstałych wśród syryjskich emigrantów, tj. Organizacji Syryjskich Oddziałów Młodzieżowych i Partii Wolnych Syryjczyków. W 1930 roku wrócił do Syrii, gdzie w latach późniejszych została założona partia. Pozyskiwała członków wśród studentów syryjskich i libańskich uniwersytetów (m.in. Uniwersytetu Amerykańskiego w Bejrucie), młodych intelektualistów oraz członków mniejszości wyznaniowych, szczególnie alawitów i chrześcijan.

Ideologia SPN opierała się na wizji terytorialnej Wielkiej Syrii, powiązanej przez Sa’adeha z pojęciem Bilad asz-Szam (z arab. بلادالشام). Wielką Syrią określa się środowisko geograficzne, w którym rozwinęło się państwo syryjskie oparte na jego naturalnych granicach, które wyznaczają kolejno: góry Taurus na północy, góry Zagros na północnym wschodzie, Morze Czerwone i Pustynia Syryjska na południu, Morze Śródziemne i Kanał Sueski na zachodzie oraz Wielki Nefud (piaszczysta pustynia w północnej części Półwyspu Arabskiego) i Zatoka Perska na południowym wschodzie. Te tereny są znane pod nazwą Żyznego Półksiężyca. Syryjski socjal-nacjonalizm wykluczał Żydów, natomiast dopuszczał istnienie i asymilację na swoich ziemiach Kurdów, Ormian i Czerkiesów. Głosił wyższość Syryjczyków nad Arabami, to wynikało z odrzucenia panarabizmu i wątpliwości w możliwość politycznego zbudowania wielkiego narodu arabskiego, biorąc pod uwagę odrębność i specyfikę narodu syryjskiego, który był w starożytności – wg Sa’adeha – bardziej ukształtowanym narodem niż Arabowie i mimo posługiwania się tym samym językiem nie uważał się za grupę etniczną pochodzenia arabskiego, tylko za odrębną nację. W tym zakresie inspirował się m.in. książką jezuity Henry’ego Lammesa pt.: La Syrie. Natomiast z inspiracji faszyzmem włoskim Sa’adeh zaczerpnął bezwzględne posłuszeństwo członków partii wobec przywództwa, kult wodzostwa oraz tworzenie paramilitarnych organizacji młodzieżowych.

Ideologia SPN zawierała się również w Ośmiu Podstawowych Zasadach, których treść przedstawia się następująco:

1. Syria jest dla Syryjczyków, a Syryjczycy są jednym narodem.
2. Sprawa Syryjska jest integralną sprawą narodową, zupełnie różną od innych spraw.
3. Kwestia Syryjska jest sprawą Syryjskiego Narodu i Syryjskiej Ojczyzny.
4. Naród Syryjski jest wynikiem jedności etnicznej Syryjskich Ludzi, który rozwinął się w całej historii.
5. Syryjska Ojczyzna to przestrzeń geograficzna, w której ewoluował Naród Syryjski. Ma określone, naturalne granice i rozciąga się od obszaru Taurus na północnym zachodzie i gór Zagros na północnym wschodzie, poprzez Kanał Sueski i Morze Czerwone na południu, obejmuje Półwysep Synaj i Zatokę Akaba, i od Morza Syryjskiego na zachodzie, włącznie z wyspą Cypr, do łuku Pustyni Arabskiej i Zatoki Perskiej na wschodzie (Region ten jest znany pod nazwą Syryjskiego Żyznego Półksiężyca.
6. Naród Syryjski jest jedną społecznością.
7. Syryjski Ruch Socjal-Nacjonalistyczny czerpie swoją inspirację z talentów Narodu Syryjskiego oraz jego kultury politycznej i krajowej historii.
8. Interes Syrii przewyższa wszelki inny interes.

Zgodnie ze statutem partii z 1934 roku Antun Sa’adeh był wodzem partii i sprawował do śmierci swój urząd partyjny, Rada Najwyższa SPN pełniła jedynie funkcje doradcze, natomiast wszyscy członkowie partii mieli być bezwzględnie posłuszni. Równie ważnym wyróżnikiem społecznym SPN był program zawarty w Pięciu Zasadach Reform:

 – zasady od 1. do 3. obejmowały umiarkowaną świeckość państwa, w czym na korzyść ideologii SPN przemawiało głoszenie teorii o dwóch postaciach islamu: mahometanizmie i chrystianizmie (co odzwierciedla symbol Al-Zawba, symbol burzy będący połączeniem muzułmańskiego półksiężyca z chrześcijańskim krzyżem)

 – zasada 4. znosiła feudalizm i wyrażała istotę działalności gospodarczej, opartej o fundamenty produkcji, ochronę praw pracowniczych oraz interes narodowy i państwowy Syrii. To miało stanowić przeciwwagę dla idei walki klas.

Działalność Syryjskiej Partii Socjal-Nacjonalistycznej skierowana była przeciwko Falandze Libańskiej, arabskiej partii Pomoc (z arab. Najjadah), żydowskiej imigracji do Syrii i Palestyny oraz francuskim władzom mandatowym. 10 grudnia 1935 roku Antun Sa’adeh został aresztowany po zorganizowaniu konferencji partyjnej w Bejrucie. W trakcie konferencji powiedział, iż nie uznaje istnienia państwa libańskiego, domagając się stworzenia unii libańsko-syryjskiej. Proces był szeroko relacjonowany, uważano, iż prawdziwej zdrady dopuściła się Francja poprzez wprowadzenie systemu mandatowego. W lutym 1937 roku ponownie aresztowano Sa’adeha po starciach z policją w miejscowości Bekfeyya, jednak zdołał zbiec potajemnie z kraju, udał się do Europy i Ameryki Łacińskiej. Podczas II wojny światowej pracował w berlińskim radiu, poparł atak wojsk niemieckich na Francję i Wielką Brytanię, licząc, że zwycięstwo Niemiec będzie wyraźną pomocą w usunięciu francuskiego dyktatu kolonialnego, jaki nadal spoczywał nad Syrią. Emigracja Sa’adeha doprowadziła do utraty znaczenia partii w walce o niepodległą Syrię, mimo tego jej ochotnicy zaangażowali się w antyfrancuskie walki – w 1943 roku bronili Bshamoun przed Francuzami, w 1945 roku zdobyli i wygnali francuskich żołnierzy z cytadeli w Hama, a w 1948 roku – już po zakończeniu II wojny światowej – batalion SPN „Zawba’ah” pod dowództwem Mustafy Sulejmana walczył przeciw wojskom izraelskim między Lydda i Ramleh.

W 1943 roku kolonialne władze francuskie skazały zaocznie przywódcę SPN na 20 lat więzienia za działalność niepodległościową. 2 marca 1947 roku dzięki pomocy libańskich polityków, Kamala Dżumblatta i Kamila Szamuna, Sa’adeh wrócił do Libanu, witany przez rzesze swoich zwolenników. Zmieniono nazwę partii z Syryjskiej Partii Narodowej na Syryjską Partię Socjal-Nacjonalistyczną i scentralizowano jej struktury. SPSN stała się znaczącą siłą polityczną w powojennym Libanie, tajny raport brytyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych oceniał liczebność członków partii wiosną 1949 roku na około cztery tysiące osób, głównie druzów i prawosławnych, z największymi wpływami w Libanie Górskim. Duże wrażenie wywarł przewrót wojskowy w Syrii, którego w marcu 1949 roku dokonał Husni az-Za’im, zamachowiec związany swego czasu z SPN. Wierząc w przychylność Syrii, natychmiast po przybyciu do Libanu Sa’adeh wezwał do zbrojnego obalenia prezydenta Biszary al-Churiego oraz krytykował podział władzy między chrześcijanami a muzułmanami. Przeciwko jego partii zjednoczyły się władze libańskie z Falangą Libańską oraz środowiskami arabskimi.

9 czerwca 1949 roku miała miejsce w Bejrucie, zwana „incydentem Jimmayzi”, obława bojowców Falangi na drukarnię SPSN, w jej trakcie aresztowano ponad 2500 członków partii, a około 700 z nich, w obawie przed represjami, uciekło z Syrii. Od lipca 1949 roku natomiast trwały walki na południu doliny Bekaa wzdłuż granicy syryjsko-libańskiej, ostatecznie zakończone porażką syryjskich nacjonalistów. Libański rząd uznał, iż SPSN sprowokował zamieszki w Bejrucie i zdelegalizował tę partię. Antun Sa’adeh w związku z tym udał się do Damaszku, gdzie został przyjęty przez prezydenta az-Za’ima, który zgodził się poprzeć jego plan obalenia rządu w Bejrucie. Próba przeprowadzenia zamachu stanu jednak się nie powiodła, oddziały SPSN, niedostatecznie uzbrojone i bez wsparcia syryjskiego, zostały szybko rozbite przez armię libańską. Równocześnie az-Za’im wraz z premierem Syrii Muhsinem al-Barazim i premierem Libanu Rijadem as-Sulhem zawarli porozumienie, na jego mocy w zamian za uznanie władzy az-Za’ima przez Bejrut miał zostać wydany Sa’adeh. I tak też się stało. 6 lipca 1949 roku Antun Sa’adeh został wydany władzom libańskim, a po błyskawicznym procesie sąd skazał go na karę śmierci za zdradę stanu. 8 lipca 1949 o świcie Sa’adeh został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny.

Rozstrzelanie Antuna Sa’adeha i aresztowania członków SPSN nie osłabiły jednak siły tej partii nacjonalistycznej. Na czele partii stanął George Abd al-Masih, który przeniósł siedzibę SPSN do Damaszku. 14 sierpnia 1949 roku syryjscy nacjonaliści dokonali przewrotu wojskowego w Syrii, w jego trakcie dokonali udanego zamachu na generała az-Za’ima, odpowiedzialnego za ekstradycję do Libanu i śmierć Sa’adeha. 17 lipca 1951 roku ofiarą terrorystycznej działalności SPSN padł premier Libanu, Rijad as-Sulh. Lata 50. XX wieku jednak były ostatnim okresem, świadczącym o sile syryjskiego socjal-nacjonalizmu, który zaczął być coraz bardziej odsuwany na margines polityczny, na rzecz baasizmu. 22 kwietnia 1955 roku miał miejsce zamach na wiceszefa sztabu armii syryjskiej i członka partii „Baas”, Adnana al-Malkiego, doprowadził on do surowych represji i rozłamu w partii, Abd al-Masih obarczony winą za organizację zamachu został usunięty z partii, a w ślad z nim 60% jej członków.

Po represjach i rozłamach w Syryjskiej Partii Socjal-Nacjonalistycznej, jej przywódcą został Assad al-Ackhar, dokonał on reformy programu politycznego, usunął m.in. salut rzymski oraz poparł prozachodni projekt utworzenia Arabskiego Państwa Federalnego, czyli państwa opartego o unię iracko-jordańską, celem utworzenia politycznej przeciwwagi dla panarabskich postulatów partii „Baas” i prezydenta Egiptu, Gamala Abdela Nasera, którzy byli inicjatorami unii syryjsko-egipskiej w formie Zjednoczonej Republiki Arabskiej. W 1958 roku, celem zrealizowania swoich postulatów, syryjscy nacjonaliści pozyskali nieoczekiwanego sojusznika, jakim była Falanga Libańska, w walce o wsparcie rządu Camille’a Chamouna przeciwko lewicy i armii syryjskiej. 29 czerwca 1958 roku jednostki SPSN starły się z bojówkami Postępowej Partii Socjalistycznej pod Shemlan i Einabb. Jednak wybory z 1960 roku przyniosły fiasko syryjskim nacjonalistom, wobec tego SPSN, na której czele wówczas stał potomek Antuna Sa’adeha, Abdullah Sa’adeh, postanowiło zdobyć władzę siłą. Trzej oficerowie, Badih Ghazi, Shawqi Khayrallah i Fouad Awad, zorganizowali spisek, którego celem miało być aresztowanie prezydenta Libanu Fueda Chehaba. Mając do dyspozycji jedynie batalion czołgów pod wodzą kapitana Awada oraz 300 bojowców SPSN, podległych komendzie porucznika Ali Hajj Hassana, 31 grudnia 1961 roku podjęto próbę zamachu stanu. Zakończyła się ona klęską i dalszą falą represji wobec członków partii – 5500 osób wraz z całym kierownictwem zostało aresztowanych, co miało dać pretekst do zakończenia jej działalności. Podczas pobytu w więzieniach członkowie SPSN, In’am Ra’d i Munir Khuri, dokonali poważnej transformacji ideowej, po zapoznaniu się z wykładniami marksizmu i socjalizmu arabskiego, wysunęli na pierwszy plan postulaty socjalne, łącząc je ze zbieżnością nacjonalizmów syryjskiego i arabskiego. W 1969 roku miał miejsce kongres SPSN w Melkart, który w następstwie doprowadził do rozłamu partii w 1974 roku.

W 1975 roku wybuchła wojna domowa w Libanie. W ramach Ruchu Narodowego przeciwko Falandze Libańskiej zjednoczyli się komuniści, socjaliści z Postępowej Partii Socjalistycznej, partia „Baas”, naseryści oraz syryjscy nacjonaliści. Rok później miała miejsce interwencja zbrojna Syrii w Libanie, co pogłębiło podziały w partii: frakcja In’ama Ra’da pozostała w lewicowej frakcji, a frakcja Ilyasa Qunayziha poparła syryjską interwencję. W 1978 roku Abdullah Sa’adeh doprowadził do zjednoczenia SPSN, jednak po interwencji Izraela nastąpił dalszy rozłam – na prosyryjską Radę Nadzwyczajną, pod wodzą Issama Mahayriego oraz antysyryjską Radę Najwyższą Jubrana Jurayja. 14 września 1982 roku miał miejsce zamach bombowy na prezydenta Libanu, Beszira Dżemajela, w siedzibie Falangi Libańskiej, w dzielnicy Al-Aszrafijja w Bejrucie. Za ten zamach został skazany syryjski nacjonalista, Habib Chartouni. 1987 roku szyickie skrzydło SPSN, pod kierownictwem Jamala, przyłączyło się do Hezbollahu.

22 października 1989 roku w mieście Taif w Arabii Saudyjskiej zostało podpisane porozumienie kończące libańską wojnę domową (zwane Kartą Zgody Narodowej), weszło ono w życie 4 listopada 1989 roku. Przewidywało umocnienie roli premiera kosztem prezydenta, a także inne daleko idące reformy polityczne. W 1990 roku została wprowadzona, zgodnie z Kartą, poprawka do konstytucji dająca większe uprawnienia muzułmanom w zakresie władzy, a 24 grudnia 2000 roku utworzono rząd jedności narodowej, na którego czele stanął prosyryjski sunnita, Omar Karami. Oprócz tego Liban został oddany pod protektorat Syrii. To umożliwiło aktywność polityczną SPSN w mozaice politycznej Libanu. W 1992 roku, w wyborach syryjscy socjal-nacjonaliści zdobyli sześć mandatów, a w rządzie tego państwa stanowiska ministerialne sprawowali reprezentanci tejże partii – Ali Qanso i Asaad Hardan jako ministrowie pracy. Pod względem programowym SPSN z jednej strony konsekwentnie reprezentowała orientację prosyryjską, z drugiej nie ustawała w wysiłkach na rzecz rozbicia systemu konfesyjnego. Zmodyfikowano nieco stosunek do kwestii żydowskiej, zaczynając po 2002 roku odróżniać Żydów od syjonistów. Próba zreformowania partii w kierunku demokratycznym, jaką podjął Yusuf al-Ashqar, przewodniczący w latach 1992-1994, nie powiodła się jednak na skutek oporu milicji partyjnej. W 2001 roku przywódcą SPSN został Jibran Raif Arayji.

Odrodziła się też działalność socjal-nacjonalistów w Syrii. 5 sierpnia 2001 roku zezwolono na pierwsze od roku 1955 publiczne zebranie SPSN w tym kraju, w maju 2005 roku partia została zaproszona do Narodowego Frontu Postępowego – koalicji kierowanej przez Baas. Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna jest ugrupowaniem niewielkim. The Economist w 1985 roku nazwał SPSN organizacją „dziwaczną, farsową i idiotyczną”. Michael C. Hudson określił socjal-nacjonalistyczną ideologię jako doktrynę totalnej ucieczki. Działacze SPSN biorą czynny udział w konflikcie w Syrii, wspierając rząd Baszara al-Asada w walce z rebeliantami i siłami zbrojnymi ISIS. Są zorganizowani w regularne formacje i oddziały młodzieżowe, których zadaniem jest ochrona lokalnych wspólnot, miejscowości, dbałość o stabilizację kontrolowanych przez siebie regionów oraz działa w sojuszu z oddziałami Hezbollahu. Oddziały ochotnicze SPSN brały udział m.in. w walkach o Palmirę, Dara i Aleppo. W sierpniu 2013 roku kierownictwo partii nawiązało kontakt z hiszpańskimi nacjonalistami z Movimiento Social Republicano, celem omówienia sytuacji w Europie i na Bliskim Wschodzie oraz przedyskutowania możliwości współpracy bilateralnej. W grudniu 2013 roku działacz wydziału zagranicznego SPSN, Hassan Sakr, był prelegentem na kongresie „Jornadas de la Disidencia” w Madrycie. W lutym 2014 roku przedstawiciel SPSN wziął udział w IV Dniach Antyglobalizmu w Saragossie.

Historia i organizacja Syryjskiej Partii Socjal-Nacjonalistycznej jest jedną z interesujących historii w zakresie idei nacjonalistycznej na Bliskim Wschodzie. Początkowo stworzona, jako partia dążąca do obalenia francuskiego dyktatu kolonialnego na rzecz idei Wielkiej Syrii, z czasem przechodziła chwile triumfu, klęski i krwawych represji, jednak mimo upływu czasu jej idea wciąż trwa w sercach wielu Syryjczyków, co chociażby widać po udziale działaczy SPSN w wojnie w Syrii oraz nawiązywaniu kontaktów z europejskimi nacjonalistami. To pokazuje, iż – cytując dr Jarosława Tomasiewicza – SPSN jest czymś więcej niż ciekawostką ornitologiczną oraz świadczy o wadze nacjonalizmów arabskich dla walki z syjonizmem i globalizmem. Warto więc zainteresować się szerzej tymi zagadnieniami.

Wybrane źródła:

1993. Hanf, Coexistence in Wartime Lebanon. Decline of a State and Rise of a Nation, Londyn 1993.
1994. McHugo, Syria. From the Great War to the Civil War, Londyn 2014
1995. M. Moubayed, Steel and Stilk. Men and Women who shaped Syria 1900 – 2000, Seattle 2006.
1996. Tomasiewicz, Syryjska Partia Socjal – Nacjonalistyczna – chrześcijański sojusznik Syrii w Libanie, „geopolityka.org”, 4 lutego 2011 [dostęp: 18 grudnia 2016], <http://www.geopolityka.org/analizy/jaroslaw-tomasiewicz-syryjska-partia-socjal-nacjonalistyczna-chrzescijanski-sojusznik-syrii-w-libanie>.
1997. Zdanowski, Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku, Wrocław 2010.

NazRev, Antun Saadeh – twórca idei Wielkiej Syrii, „Nacjonalista.pl”, 8 lipca 2013 [dostęp: 18 grudnia 2016], <http://www.nacjonalista.pl/2013/07/08/nazrev-antun-saadeh-tworca-idei-wielkiej-syrii/>.

Za: https://kierunki.info.pl/2016/12/adam-busse-idee-wielkiej-syrii-historia-ideologia-syryjskiej-partii-socjal-nacjonalistycznej/