2 lipca 1992 roku zmarł w Costa Mesa (Kalifornia), w wieku 90 lat (ur. 1 III 1902), płk Antoni Szacki, ps. Bohun, Dąbrowski,
dowódca Brygady Świętokrzyskiej NSZ; urodził się w Wilnie, w rodzinie
inteligenckiej; po zesłaniu ojca wraz z całą rodziną przebywał w Tomsku
na Syberii, a od 1910 (gdy ojciec zmarł) – w Charkowie, gdzie uczęszczał
do gimnazjum oraz przeżył okres rewolucji bolszewickiej i wojny
domowej; w 1919 powrócił do Warszawy i wstąpił na ochotnika do wojska;
jako żołnierz 1 Pułku Ułanów Krechowieckich dostał się w 1920 do niewoli
bolszewickiej, z której został zwolniony po podpisaniu traktatu
ryskiego; w 1923 zdał maturę i podjął studia na Politechnice
Warszawskiej, lecz po roku z nich zrezygnował i wstąpił do Oficerskiej
Szkoły Piechoty w Warszawie; jako jej uczeń walczył po stronie rządowej
podczas przewrotu majowego w 1926 i został ranny; w 1927 otrzymał
stopień podporucznika i został przydzielony do 76 Pułku Piechoty w
Grodnie, w którym służył do września 1939 (od 1929 w randze porucznika);
prawdopodobnie już w 1934 został sekretnym członkiem Obozu
Narodowo-Radykalnego; w wojnie polskiej 1939 trafił do sztabu Armii
Prusy, a po jej rozbiciu znalazł się we Lwowie, gdzie dostał się do
niewoli niemieckiej, z której udało mu się zbiec i przedostać się do
Krakowa, a następnie osiadł w Zagnańsku (Kieleckie); w 1940 wstąpił do
konspiracyjnego Związku Jaszczurczego, a jesienią 1942 do Narodowych Sił
Zbrojnych, w których pełnił funkcję szefa sztabu Okręgu V Kielce;
od
sierpnia 1944 był dowódcą – w stopniu podpułkownika nadanym mu przez
Radę Polityczną NSZ – sformowanej w sile ok. 850, lecz słabo
uzbrojonych, żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej, która prowadziła walki
zarówno z partyzantką sowiecką i komunistyczną (AL), jak z Niemcami; po
rozpoczęciu w styczniu 1945 ofensywy sowieckiej Brygada, na rozkaz
Komendanta Głównego NSZ, płk. Zygmunta Broniewskiego, podjęła marsz na
Zachód, w kierunku na Śląsk, a następnie do Czech, początkowo próbując
przebić się przez umocnienia niemieckie, ale po niepowodzeniu –
decydując się wejść w „stan niewojowania” z Niemcami i prowadzić z nimi
grę, aby uchronić Brygadę przez zniszczeniem; zawierając porozumienia
taktyczne, jednocześnie dowództwo Brygady stanowczo odrzuciło propozycję
podjęcia u boku Niemców walki na froncie przeciwko Armii Czerwonej oraz
wysłania do kraju grup wywiadowczo-dywersyjnych; nawiązało natomiast
kontakt z polskimi władzami na emigracji oraz z Naczelnym Wodzem, gen.
Władysławem Andersem, a także z czeskim podziemiem; już na terenie Czech
Brygada zakończyła swój szlak bojowy wyzwoleniem kobiecego obozu
koncentracyjnego w Holiszowie k. Pilzna, ratując więźniarki różnej
narodowości, w tym liczne Żydówki, przez zamierzoną eksterminacją;
następnie połączyła się z amerykańską 3 Armią gen. George’a Pattona; po
przekształceniu Brygady w kompanie wartownicze (1946) i usunięciu go z
funkcji dowódcy, płk. Szacki zamieszkał w Niemczech, a od 1949 – we
Francji; tam, na wniosek władz PRL żądających jego ekstradycji, stanął w
1950 przed sądem w Tuluzie, lecz przed wydaniem go w łapy komunistów
uratowało go świadectwo Żydówek-więźniarek z Holiszowa,
zaświadczających, że uratował im życie; nie powiodła się również akcja
porwania go przez czerwone komando; w 1956 wyjechał do USA, gdzie
spędził resztę życia; opublikował książkę Byłem dowódcą Brygady Świętokrzyskiej,
w której prócz opisania losów własnych oraz brygady, dokonał surowej
oceny decyzji o wybuchu powstania warszawskiego i jego tragicznego
bilansu; pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Narodowego Czynu
Zbrojnego.
Prof. Jacek Bartyzel
